બોડી મૉડિફિકેશનની પ્રાચીન પ્રથા

દીપિકા પાદુકોણ હોય કે પછી સૈફ અલી ખાન, આપણે સૌએ તેમને પોતાના પ્રિયતમના નામના ટેટૂ લગાવેલા જોયા છે અને સાચું કહીએ તો એ પછી જ આજના યુવાનોમાં પોતાના પ્રેમની સાબિતીરૂપેય ટેટૂ કરાવાનું એક નવું જ વલણ અસ્તિત્વમાં આવ્યુ છે. ટેટૂ કરાવવું કે પછી કાન, હોઠ, નાક અથવા આંખ પાસે પિયર્સિંગ કરાવવું (કાણાં પડાવવું) આજના યુવાનોને 'કૂલ' લાગતું હોય છે. આ તમામ વસ્તુઓને જો કોઈ એક નામ આપવું હોય તો એને'બોડી મૉડિફિકેશન' કહી શકાય. તમને જાણીને નવાઈ લાગશે કે આ ટેટૂ અને પિયર્સિંગ જે આજના જમાનાના ‘સ્ટાઈલ ટ્રેન્ડ’ તરીકે પ્રખ્યાત છે એ તો વાસ્તવિક રીતે ખૂબ જૂની પ્રથા છે. કેટલાક દેશોમાં તો સામાજિક પ્રથાના ભાગરૂપે પણ બોડી મૉડિફિકેશન કરાવવામાં આવે છે. તો ચાલો એવા કેટલાક દેશોની સફરે જઈએ જ્યાં ખાસ કરીને સ્ત્રીઓએ બોડી મૉડિફિકેશનના ભાગરૂપ કેટલાક પીડાદાયક ફેરફારો શરીરમાં કરવા પડતા હોય છે.

કેટલીક બાબતોમાં ભારતની અને ગ્રીક સંસ્કૃતિમાં ઘણી સામ્યતા જોવા મળે છે. એક ઉદાહરણ લઇએ તો ગ્રીકની સંસ્કૃતિમાં પણ દિવસો સુધી લગ્નની તૈયારીઓ અને ઉજવણી થતી હોય છે. પરંતુ જેમ આપણે ત્યાં સુંદરતા, આધ્યાત્મિકતા અને કુદ્રષ્ટિથી બચવા માટે કપાળ પરમધ્યમાં ચાંદલો કરવામાં આવે છે, તે જ પ્રમાણે ગ્રીક સંસ્કૃતિમાં ઉચ્ચ ચારિત્ર્યના ભાગરૂપે દિવ્ય શક્તિ ધરાવતા અર્ધમાનવ કે પછી પવિત્ર ગણાતા પક્ષીઓનાઆકારવાળી કાનની કડી પહેરવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત, મૂળ અમેરિકાની એઝ્ટેક્સ અને મયાન્સ જેવી સંસ્કૃતિઓમાં સમૃદ્ધિ અને જાતીય ફળદ્રુપતાના સંકેતરૂપે સોનાની રિંગ પહેરવાનું ચલણ છે. આ પ્રમાણે પિયર્સિંગ કરાવી કાનની કડી કે પછી રિંગ પહેરવી એ હવે એક સામાન્ય બાબત છે, પરંતુ કેટલીક જાતિઓમાં તો ખૂબ લાંબા ગાળા સુધી કેટલીક વસ્તુઓને રોજિંદા જીવનમાં પહેરી રાખી શરીરનો કુદરતી આકાર જ બદલી નાંખવામાં આવે છે, જેનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ મ્યાનમાર (બર્મા)માં વસતી ‘કાયન જાતિ’ છે!

કાયન જાતિની સ્ત્રીઓ ગળામાં પિત્તળની બનેલી ભારે કોઈલ્સ પહેરવા ટેવાયેલી છે. ના, અહીં કોઈ સમૃદ્ધિ કે પછી સંપત્તિના દેખાવાનાભાગરૂપ નહીં, પરંતુ ગળાના આકારને વધુ સુંદર બનાવવા માટે આ પ્રકારની એક કરતા વધુ કોઈલ ગળામાં પહેરવામાં આવે છે. આ પ્રકારની સુડોળ અને સુરેખ ગરદનને સૌંદર્યની નિશાની ગણવામાં આવે છે. નાની વયથી લઈને મોટી ઉંમરની તમામ મહિલાઓ આ પ્રકારની કોઈલ ગળામાં પહેરેલી નજરે ચડે છે. 

આ ઉપરાંત, આપણા પાડોશી દેશ એવા ચીનની વાત કરીએ તો, ઊંચા અને નીચા એમ બંને દરજ્જાની યુવાન છોકરીઓના પગ વાળવાની એક અજબ પ્રથા વર્ષોથી ચાલતી આવી છે. ચિત્ર જોઇને થોડી વિચિત્રતાઓ અનુભવ થાય, પરંતુ ચીનના પુરુષો આ પ્રકારના વળેલા પગ પ્રત્યે ખૂબ આકર્ષાય છે.આ પ્રથામાં યુવાન છોકરીઓના પગોને એક વિશિષ્ટ પ્રકારના પ્રવાહીમાં મુકવામાં આવે છે, ત્યારબાદ તેમને પગમાં મસાજ કરી, પગની એક એક આંગળીઓને વાળવામાં આવે છે અને પછી પગને એક કપડામાં મજબૂતાઈથી બાંધવામાં આવે છે. થોડા થોડા સમયે એ કપડાને ખોલી ફરી બાંધવામાં આવે છે અને જ્યારે પગનું કદ૪ ઇંચ જેટલું થઇ જાય ત્યારે એ કપડું કાઢી નાંખવામાં આવે છે. આ પ્રથા બાદ સ્ત્રીઓ કોઈ પણ પ્રકારનું કામ કરી શકતી નથી અને તેથી જ તેમને કોઈ ધનવાન પુરુષની કે પછી કોઈ નોકરિયાત માણસની પત્ની તરીકે જ બાકીનું જીવન પસાર કરવાનું હોય છે. આ પ્રકારના બોડી મૉડિફિકેશનથી સ્ત્રી સંપૂર્ણરીતે પુરુષ પર નિર્ભર રહે છે અને કોઈ સામાજિક પ્રસંગે પણ પુરુષ વિના ઘરની બહાર નીકળી શકતી નથી. 

તો વળી, કેટલીક સંસ્કૃતિમાં આધ્યાત્મિક જ્ઞાન મેળવવા અથવા તો પીડામાંથી મુક્ત થવા થોડા સમય પૂરતો શરીરમાં ફેરફાર કરવામાં આવે છે. અમેરિકાની એક જાતિમાં પુરૂષો કેટલાક ધાર્મિક પ્રસંગો દરમિયાન તેમના ખભા અથવા તો છાતી પર પિયર્સિંગ કરાવી પોતાના શરીરને હવામાં અદ્ધર કરે છે. આ પ્રક્રિયા દરમિયાન, ભૂતકાળમાં આજ પ્રકારના રિવાજમાંથી પસાર થઇ ચુકેલી વ્યક્તિ એ પુરૂષના શરીરમાં છેદ કરે છે અને ત્યારબાદ તેને હવામાં અદ્ધર લટકાવે છે. આ પ્રકારનીપ્રક્રિયાઓને ધર્મ સાથે જોડી સુષુપ્ત અવસ્થામાં પહોંચી ગયેલો એ પુરૂષ ઈશ્વરની વધુ નજીક પહોંચે છે એવું માનવામાં આવે છે. હજી પણ કેટલીક જગ્યાએ શરીરમાં આ પ્રકારના કામચલાઉ કે પછી કાયમીફેરફારો કરવામાં આવે છે. જ્યારે ચીનમાં પ્રચલિત પગ વાળવાની પ્રક્રિયા હવે મોટે ભાગે બંધ થઇ ગઈ છે. પ્રાચીન સમયની પ્રથાને તથા ધર્મ અને પરિવારના વારસાને જાળવવા તેમજ સંસ્કૃતિને સન્માનિત કરવાની સાથે હવે પશ્ચિમી દેશોમાં બોડી મૉડિફિકેશન એ કળા સંબંધિત કે પછી પોતાની અભિવ્યક્તિને વ્યક્ત કરવા માટેનું એક માધ્યમ બની ગયું છે.

આધુનિક સમયમાં પ્રચલિત બોડી મૉડિફિકેશન

કાનમાં અને નાકમાં પહેરવામાં આવતી કડીઓ આજે ભલે મોડર્ન દેખાવ પૂરો પાડતી હોય પણ તમને જાણીને આશ્ચર્ય થશે કે નાકમાં કડી પહેરવાનો રિવાજ મધ્ય પૂર્વના દેશોમાં ૪૦૦૦ વર્ષ જૂની પ્રથા છે. ભારતમાં ૧૬મી સદીથી આ પ્રથા શરૂ થઇ હતી, જે હજી પણ કેટલાક સ્થળોએ એક પ્રથાના ભાગરૂપે જ જીવંત છે, પરંતુ બોલિવૂડની અભિનેત્રીઓએ એને 'ફેશન' તરીકે અપનાવતા આજે એક પ્રકારનું 'ફેશન સિમ્બોલ' બની ગયું છે. અલબત્ત, બાઈબલમાં પણ કાન અને નાક વીંધાવવા વિશે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. આ ઉપરાંત, દક્ષિણપૂર્વ એશિયા અને ઉત્તર અમેરિકામાં હોઠો પર પિયર્સિંગ કરાવવાનું ચલણ પણ પ્રખ્યાત છે. વળી, ‘ટેટૂ’ એ ઈ.સ. પૂર્વે ૩૩૦૦ વર્ષ પહેલાથી અસ્તિત્વમાં આવ્યું હતું. આમ છતાં, એનો માનવશરીર પર પ્રયાસ ૧૦,૦૦૦ વર્ષ પહેલા કરવામાં આવ્યો હતો, જેમાં સમય પ્રમાણે પદ્ધતિસરનો બદલાવ થતો રહ્યો છે.    

૬ ઓગસ્ટ, ૨૦૧૩ના રોજ આ લેખ ગુજરાત ગાર્ડિયનની પૂર્તિ "કલ્ચર ગાર્ડિયન"માં પ્રસિદ્ધ થયો છે.