મહિલા પોલીસ: કલ, આજ ઔર કલ

વર્ષ ૧૯૯૪માં રિલીઝ થયેલી ફિલ્મ'તેજસ્વિની' માં આપણે એક દમદાર સ્ત્રી પોલીસ ઓફિસર તરીકે વિજયા શાંતિની ભૂમિકાને ખૂબ વધાવી હતી. આજે આ ફિલ્મને લગભગ વીસ જેટલા વર્ષ થયા પરંતુ દુ:ખની વાત એ છે કે આપણા દેશમાં હજી પણ સ્ત્રી પોલીસ ઓફિસરોની સંખ્યા ઘણી જૂજ છે. સ્ત્રીના અનેક રૂપો આપણે આખી જિંદગી અનુભવીએ છીએ અને માણતા રહીએ છીએ, પરંતુ એ સાથે જ એની મમતા અને લાગણીશીલ સ્વભાવને કારણે, આપણે એની સાહસિકતા અને હિંમતને પ્રાચીનકાળથી અવગણતા આવ્યા છીએ! આજે જ્યારે બળાત્કારોની સંખ્યા પ્રતિદિન વધતી જાય છે ત્યારે સ્ત્રી પર થયેલા શારીરિક બળાત્કાર કરતા, કેસની કાર્યવાહી દરમિયાન થતા માનસિક બળાત્કાર વધુ પીડાદાયક હોય છે. આપણા દેશમાં સ્ત્રી પોલીસ ઓફિસરો કે જજની સંખ્યા ઘણી ઓછી હોવાથી દેશમાં આટઆટલા બળાત્કાર થવા છતાં ન્યાય પ્રણાલીની સમગ્ર કાર્યવાહીમાં કેટલાય એવા કિસ્સાઓ અને ઘટનાઓ ઘટે છે, જેનાથી હવે પીડિતો ફરિયાદ નોંધાવતા અચકાય છે.

આંધ્રપ્રદેશની ઇન્સ્પેકટરજનરલ ઓફ પોલીસ (આઈજી) અંજના સિન્હા સ્ત્રીઓની ભૂતકાળમાં પોલીસમાં ભરતી અને આજના સમયની સ્થિતિ વિશે ઘણા રિસર્ચ પછી કેટલીક માહિતી પ્રકાશમાં લાવ્યા છે. 'ક્રાઈમ અગેન્સ્ટ વુમન'ના જોરશોરથી ચાલતા આંદોલનમાં આપણે પોલીસ ઓફિસરોમાં ઘટતી જતી સ્ત્રીઓની સંખ્યાને કઈ રીતે અવગણી શકીએ?જો ભૂતકાળના થોડા ચોપડા ફંફોસીએ તો વર્ષ ૧૯૭૦માં ખાખી વર્દી પહેરેલીપહેલી મહિલા નજરે ચઢશે. કિરણ બેદી જેવા પ્રભાવશાળી આઈપીએસ ઓફિસરે સ્ત્રીને એક નવી વ્યાખ્યા અને ઓળખાણ આપી. આ મહિલાની અત્યંત પ્રભાવશાળી કારકિર્દી જોઈ ૧૯૭૦ના દાયકામાં ઘણી સ્ત્રીઓએ પોલીસમાં ભરતી થવા માટે અરજી કરી હતી, પરંતુ જેમ જેમ ઉદ્યોગીકરણ થતું ગયું તેમ તેમ સમાજમાં સ્ત્રી એક એક તબક્કે પીસાતી ગઈ. બ્યુરો ઓફ પોલીસ રિસર્ચ એન્ડ ડેવલપમેન્ટના એક સરવે પ્રમાણે વર્ષ ૨૦૧૦માં સમગ્ર ભારતનીજુદી જુદી પોલીસ સેવાઓમાં માત્ર ૩૦,૦૦૦ જેટલી જ સ્ત્રીઓ ફરજ બજાવતી હતી. યુએનના આ સંબંધિત એક સરવેમાં એશિયાના ૧૩ દેશો પૈકી સૌથી ઓછી મહિલા પોલીસ કર્મચારી ભારતમાં જોવા મળે છે! છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાંપોલીસસેવામાંસ્ત્રીઓ અને પુરુષોને અલગ જ દરજ્જો આપવામાં આવ્યો છે. બંનેને એક સમાન ગણવા કરતા 'સ્ત્રીઓની વિરુદ્ધ પુરુષો' એવું વલણ દાખવવામાં આવે છે. સ્ત્રીઓ હંમેશાં આ વ્યવસાયમાં ઊંચા દરજ્જાને લાયક હોવા છતાં એ પદથી વંચિત જ રહી છે. આથી જ કેટલાક મહત્ત્વના અને પડકારરૂપ કાર્યોમાં તેને ઊંચા હોદ્દાથીદૂર રાખવામાં આવે છે. 

વર્ષ ૨૦૦૫થી ૨૦૧૦ સુધીમાં આંધ્રપ્રદેશમાં મહિલા પોલીસની જગ્યા ખાલી રહી હતી, કારણ કે ભરતી માટે પૂરતા પ્રમાણમાંસ્ત્રીઓએ ઉત્સાહ બતાવ્યો ન હતો. તો વળી, વસ્તી પ્રમાણે ભરતી માટેની સંખ્યાયોગ્ય ન હોવાથી રાજસ્થાન, હરિયાણા અને આસામ જેવા રાજ્યોમાંમહિલાપોલીસ માટે ભરતી થઇ શકી ન હતી.આ ઉપરાંત, પોલીસમાં દાખલ ન થવા માટેના સ્ત્રીઓના બીજા કેટલાક કારણો પણ જવાબદાર ગણાવી શકાય. સ્ત્રીઓ પણ પુરુષો જેટલી જ સશક્ત હોવા છતાં ભરતીની ભેદભાવભરી પ્રક્રિયા, સામાજિક મૂલ્યો, પસંદગી માટેની પ્રક્રિયા અને ભરતીની પોલિસી જેવા અનેક પરિબળો સ્ત્રીઓની સંખ્યા પોલીસોમાં હંમેશાં નીચી રાખે છે. વળી, કેટલીક શારીરિક કસોટીઓ સ્ત્રી રમતવીરો માટે જ રાખી હોવા છતાં તેમાંથી દરેક સ્ત્રી ઉમેદવારને પાસ થવું પડતું હોવાથી સ્ત્રીઓની પસંદગી જૂજ બને છે.

વર્ષ ૨૦૦૭ના કોમનવેલ્થ યુમન રાઈટ્સ ઇનિશિયેટિવના અંતર્ગત થયેલા એક સરવેમાં ઘણી ચોંકાવનારી બાબત બહાર આવી હતી. સ્ત્રીઓ હવે પોલીસમાં પોતાની કારકિર્દી ઘડવા તૈયાર હોતી નથી, કારણ કે તેમને પોલીસની નોકરી વિશેની સાચી માહિતી જ હોતી નથી. વળી, કેટલીક સ્ત્રીઓને પરિવારમાંથી રોકવામાં આવે છે તો કેટલીક સ્ત્રીઓ મીડિયાએ ઉપજાવેલા પોલીસના ચિત્રોથી સહેમીને પોલીસમાં નોકરી લેવાનું ટાળે છે અને જો કેટલીક જૂજ સ્ત્રીઓ પોલીસની વર્દીમાં દેખાવા પણ લાગે તો એમની આપવીતી રૂંવાટા ખડા કરી દે એ પ્રકારની હોય છે. રક્ષક એવા પુરૂષ કર્મચારીઓ તરફથી જ ભેદભાવ, જાતીય સતામણી અથવા ધાકધમકીઓનાં ભોગ સ્ત્રીઓએ બનવું પડતું હોય છે. વળી, સ્ત્રીઓને ઊંચા દરજ્જા પર પહોંચવા જ ન દેવાતા, પોલીસમાં ભરતી થયેલી સ્ત્રીઓ કોઈ આદર્શ મહિલા ઓફિસર કે પછી મહિલામેન્ટરની મદદ લઈનેય પ્રગતિ સાધી શકતી નથી.અને આ જ કારણોસર પોલીસદળ છોડીને જનાર સ્ત્રીઓની સંખ્યામાં હવે ઘણો વધારો થયો છે. ઘરની જવાબદારીઓ અને પારિવારિક સંબંધોને મહત્ત્વ આપનાર સ્ત્રીઓ સ્પર્ધાત્મક પરીક્ષાઓને અવગણે છે. આથી સમાજની વિચારસરણીને એકવાર તોડવાની હિંમત દાખવનાર સ્ત્રીઓને પણ પોલીસમાં જોડાયા પછી નિરાશાજનક વાતાવરણ, ઉચ્ચ અધિકારીઓ તરફથી થતી સતામણી અને જાતિવિષયક ફરિયાદોનો સામનો કરવો પડે છે.

બ્યુરો ઓફ પોલીસ રિસર્ચ એન્ડ ડેવેલપમેન્ટ ડેટા પ્રમાણે વર્ષ ૨૦૧૧માં સમગ્ર ભારતમાં માત્ર ૪૪૨ જેટલા સ્ત્રી પોલીસ સ્ટેશન ઉપલબ્ધ હતા, જેમાં તમિલનાડુમાં ૧૯૬, ઉત્તરપ્રદેશમાં ૭૧, આંધ્રપ્રદેશમાં ૩૨, ગુજરાતમાં ૩૧, રાજસ્થાનમાં ૨૪, પંજાબમાં ૫, છત્તીસગઢમાં ૪ અને હરિયાણામાં માત્ર ૨ જ મહિલા પોલીસ સ્ટેશન ઉપલબ્ધ છે. તમને જાણીને નવાઈ લાગશે કે હજી ૧૩ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાષિત પ્રદેશો તો એવા છે જ્યાં હજી પણ એક પણ મહિલા પોલીસ સ્ટેશન બંધાયું નથી. વળી, આપણી રાજધાની દિલ્હી કે જયાં, રોજ બળાત્કાર કે પછી જાતીય સતામણીના એક કરતા વધુ કેસો નોંધાતા હોય છે ત્યાં પણ એકેય મહિલા પોલીસ સ્ટેશન ઉપલબ્ધ નથી! દિલ્હીમાં ૮૨,૦૦૦ પોલીસ અધિકારો પૈકી મહિલા પોલીસ અધિકારીઓ માત્ર ૫,૨૦૦ જ છે.

તાજેતરમાં અરુણાચલ પ્રદેશમાં પ્રથમ મહિલા પોલીસ સ્ટેશનની સ્થાપના થઇ છે. આ પ્રકારની પહેલથી દેશના તમામ લોકોને અને ખાસ કરીને અરુણાચલ પ્રદેશના લોકોને સ્ત્રીઓની વધુ સારી સલામતી અને રક્ષણ માટેનો સંદેશો પહોંચે એ જરૂરી છે. દિલ્હીમાં થયેલા બહુ ચર્ચિત દામિની બળાત્કાર પ્રકરણ બાદ અહીં સ્થાનિક પોલીસેમહિલા પોલીસ સ્ટેશનની સ્થાપના માટે અરજી કરી હતી અને જે મંજૂર થતા રાજ્યને માત્ર મહિલા કર્મચારીવાળુંપહેલુંપોલીસ સ્ટેશન મળ્યું!

૨7મી ઓગસ્ટ, ૨૦૧૩ના રોજ આ લેખ ગુજરાત ગાર્ડિયનની પૂર્તિ "વુમન ગાર્ડિયન"માં પ્રસિદ્ધ થયો છે.