સ્ટીલની ‘માચો ઈન્ડસ્ટ્રી’માં મહિલાનો દબદબો

ઘણાં વર્ષો પહેલા એક ઘટના બની હતી. અગિયાર વર્ષની એક યુવતી જયપુરની મહારાણી ગાયત્રી દેવી ગર્લ્સ સ્કૂલથી તેના અભ્યાસ દરમિયાન મળતી રજાઓના દિવસોમાં તેના ઘર દિલ્હી જવા નીકળે છે. છઠ્ઠા ધોરણમાં ભણતી યુવતીની આંખોમાં સામાન્ય રીતે હોય એવા દરેક બાળસહજ સપનાંઓ અને ઘરના સભ્યોને મળવાની મહેચ્છાતેનામાં હતી, પરંતુ આ દરમિયાન જ તે એક ભયંકર અકસ્માતનો ભોગ બને છે અને તેના શરીરનો નીચેનો હિસ્સો હંમેશાં માટે પેરેલાઈઝ થઈ જાય છે. માત્ર અગિયાર વર્ષની ઉંમરે આ પ્રકારના અણધાર્યા બનાવથી એ સહેમી જાય છે, પરંતુ પરિવારના સભ્યોનો સ્નેહ અને આત્મવિશ્વાસ તેને સ્વતંત્ર રીતે જીવવા માટે પ્રેરણા આપે છે અને આ જ યુવતી આજે ભારતના ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રે મહિલાઓમાં અગ્રિમ સ્થાન ધરાવે છે.

આ વાત છે ભારતની સૌથી મોટી સ્ટીલ પાઈપ્સની ઉત્પાદક કંપની‘જિંદાલ સો લિમિટેડ’ની મેનેજીંગ ડાયરેક્ટર સ્મિનુ જિંદાલની. સ્મિનુનો જન્મ દિલ્હીમાં થયો હતો. પ્રાથમિક અભ્યાસ દિલ્હીની જ એક પ્રતિષ્ઠિત શાળામાં કર્યા બાદ સ્મિનુના માતા પિતાએ તેને દરેક ક્ષેત્ર વિશે અભ્યાસ કરી શકે એ અર્થે જયપુરની મહારાણી ગાયત્રી દેવી સ્કૂલમાં પ્રવેશ કરાવ્યો અને આ જ દરમિયાન તે ગંભીર અકસ્માતનો ભોગ બની. અલબત્ત, કરોડરજ્જુમાં ગંભીર ઈજા તથા બ્રેઈન હેમરેજ થવા છતાં તેમનો ચમત્કારિક બચાવ થયો હતો. અકસ્માતના થોડાં વર્ષો સુધી સ્મિનુ માટે આ હકીકત સાથે જીવવું ઘણું અઘરું હતુ. અગિયાર વર્ષની ઉંમરે અન્ય બાળકો કરતાં કંઈક જુદા હોવાનું તેને સતત દુઃખ રહેતું. વળી, તેઓ કથકનું સારુ જ્ઞાન ધરાવતા હતા અને નવ વર્ષની ઉંમરે તેમણે કલા કેન્દ્રમાંથી ભરતનાટ્યમના નૃત્યમાં ડિસ્ટીંગ્શન પણ મેળવ્યું હતું, પરંતુ આ અકસ્માત બાદ શરીરનો નીચેનો હિસ્સો હંમેશાં માટે અચેતન થઈ જતા તે કદી નૃત્ય ન કરી શક્યા. 

એક ઈન્ટરવ્યુમાં તેમણે જણાવ્યું હતું કે,“મારા અકસ્માત પછી ઘણાં વર્ષો સુધી હું સમજી જ ન શકી હતી કે મારી સાથે શું થયું હતું, પરંતુ મારા માતા-પિતા ખૂબ જ મજબૂત રહ્યા હતા. અકસ્માતના ગંભીર પરિણામો સામે લડવા તેમણે મને ખૂબ મદદ કરી હતી.” સ્મિનુના માતા-પિતાએ આ અકસ્માતના પરિણામોને ખૂબ જ ઝડપથી અને મજબૂતાઈથી સ્વીકારી લીધા હતા અને તેથી જ આ પરિસ્થિતિ સામે લડવા તેમણે સ્મિનુને કઈ રીતે શ્રેષ્ઠ સારવાર આપી શકાય એ માટેનો ખાસ અભ્યાસ કર્યો હતો. તેમણે સ્મિનુનો ઉછેર તેની બહેનની જેમ જ સામાન્ય રીતે થાય એ માટેના પ્રયત્નો કર્યા, જેથી સ્મિનુને પણ એક સામાન્ય જિંદગી મળી શકે. સ્મિનુ જણાવે છે કે, “મારો કબાટ ગોઠવવાનો હોય કે પછી રસોડામાંથી કોઈ વસ્તુ લાવવાની હોય, મારા ઉછેરમાં મારી નબળાઈ કદી આડે નથી આવી. તેમણે મારી ઘણી કાળજી લીધી છે, પણ મને પરાધીન નથી બનાવી.” તેના માનસિક અને શારીરિક સપોર્ટ માટે તેનો પરિવાર જ તેની સૌથી મોટી તાકાત બની રહ્યું હતું. ખાસ કરીને તેની માતા આરતીએ સ્મિનુ પણ અન્ય બાળકોની જેમ જ સામાન્ય શાળામાં ભ્યાસ કરે તથા તેના રોજિંદા કાર્યો તેની જાતે જ કરે તેના પર ઘણો ભાર મૂક્યો હતો અને તેથી જ સ્મિનુ કોઈની પણ સહામુભૂતિ કે પછી સહારા વિના આજે બિઝનેસ વર્લ્ડમાં ટોચના સ્થાન પહોંચી શકી છે. 

બાળપણમાં આ પ્રકારની ઈજા થઈ હોવાથી તેના શરીરના નીચેના હિસ્સાનો વિકાસ વ્યવસ્થિત રીતે થાય તે જરૂરી હતું. આથી તેના માતા-પિતા એક મશીન લઈ આવ્યા હતા, જેની મદદથી સ્મિનુ દરરોજ થોડાં કલાકો ઊભી રહી શકતી અને તેથી ઉંમર પ્રમાણે તેમના દરેક અવયવોનો વિકાસ એકસમાન થઈ શક્યો. આ સાથે જ સ્મિનુએ તેનો અભ્યાસ ચાલુ રાખ્યો. દિલ્હીની પ્રસિદ્ધ શ્રીરામ કોલેજ ઓફ કોમર્સમાંથી ગ્રેજ્યુએટ થઈ તેમણે દિલ્હીની જ એક મેનેજમેન્ટ ઈન્સ્ટિટ્યુટમાં પ્રવેશ મેળવ્યો. વર્ષ ૧૯૯૩માં તેમનો સમગ્ર અભ્યાસ પૂર્ણ કરીને સ્મિનુએ તેના પિતા ઓ.પી. જિંદાલના સ્ટીલ બિઝનેસમાં જોડાવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી. તેના પિતાએ લગભગ બંધ થવાને આરે આવેલી એક ફેક્ટરીની જવાબદારી સ્મિનુને આપી અને તેણે તે ફેક્ટરીને સફળતાપૂર્વક ફરી ઊભી કરી અને અહીંથી તેમની ઉજ્જવળ કારકિર્દીની શરૂઆત થઈ. 

એક મહિલા તરીકે સ્ટીલ બિઝનેસમાં અગ્રિમતા હાંસલ કરવી સરળ નથી, પરંતુ સ્મિનુએ તેની શારીરિક નબળાઈઓને અવગણીને ‘માચો ઈન્ડસ્ટ્રી’ તરીકે ઓળખાતા આ સ્ટીલ બિઝનેસમાં ઘણું અર્થસભર યોગદાન કર્યું છે. સ્મિનુ માને છે કે કોઈ વસ્તુ માટે તમે જો ખૂબ જ ખંતપૂર્વક મંડેલા રહેશો તો તે નિશ્ચિતપણે તમને મળશે. જીવનમાં કંઈક મેળવવા માટે પેશન હોવું ખૂબ જરૂરી છે. શરૂઆતમાં જ્યારે સ્મિનુએ આ ક્ષેત્રમાં ઝંપલાવ્યું ત્યારે એક સ્ત્રી તરીકે તેમને આ ઈન્ડસ્ટ્રીમાં કંઈક અંશે નકારાત્મક પ્રતિસાદ મળ્યા હતા. એક સ્ત્રી સ્ટીલનો બિઝનેસ ન કરી શકે એવી માન્યતાને સ્મિનુએ સફળતાપૂર્વક બદલી છે. સ્મિનુ કહે છે કે એ ભલે સ્ટીલ ઊંચકી શકવા જેટલા સક્ષમ નથી, પણ લોકોને તે ઘણી સારી રીતે હેન્ડલ કરી શકે છે. અલબત્ત, એક સ્ત્રી તરીકે તેમણે સતત પોતાની ક્ષમતાને પુરવાર કરવી પડતી હતી અને તેથી આજની વર્કિંગ મહિલાઓને પડકારરૂપ સમસ્યાઓ માટે તેઓ ઘણાં સક્રિય છે.

વળી, આ દરમિયાન એક કોમન મિત્રની પાર્ટીમાં તેઓ ઈન્દ્રેશ બત્રાને મળ્યા અને બંને વચ્ચે આત્મીયતા બંધાઈ. સ્મિનુની શારીરિક નબળાઈને અવગણીને બંનેએ લગ્ન કર્યા અને અન્ય દંપતીઓની જેમ જ તેઓ પણ એક સામાન્ય લગ્નજીવન જીવી રહ્યા છે. વળી, તેમને બે દીકરાઓ પણ છે અને આ સાથે જતેઓ જિંદાલ કંપનીના અગત્યના હોદ્દા પર ખૂબ સારી કામગીરી પણ બજાવી રહ્યા છે અને તેથી જ તેઓ આજની મહિલાઓને લગ્ન તથા સંતાનના જન્મ બાદ પણ કામ કરવાની સલાહ આપે છે.

શારીરિક તકલીફોને ક્યારેય પોતાના જીવનમાં આડે ન લાવનાર સ્મિનુ જિંદાલને આપણા દેશ પ્રત્યે ખૂબ જ માન છે, પરંતુ એ સાથે જ તેમના જેવા લોકો માટે સરકાર તરફથી જોવા મળતા બેદરકારી તેમને હચમચાવી જાય છે. શરીરથી મજબૂર હોય એવા અનેક લોકો પબ્લિક ટ્રાન્સપોર્ટનો ઉપયોગ કરી શકે, તેમના રોજિંદી કાર્યો કરી શકે એ માટે ખાસ સુવિધા ફાળવવામાં આવી નથી. આથી શારીરિક રીતે અશક્ત હોય એવા લોકો માટે સ્મિનુ‘સ્વયમ્’ નામે એક સંસ્થા પણ ચલાવે છે. આ સંસ્થાની મદદથી તેઓ એમના જેવા અનેક લોકો સમગ્ર ભારતમાં ફરી શકે એવી વ્યવસ્થા કરવાની ઈચ્છા ધરાવે છે.

મીણબત્તીઓથી ઉજવાતો અનોખો ફેસ્ટિવલ

સામાન્ય રીતે ડિસેમ્બર મહિનો દુનિયાભરના લોકો માટે ઉજવણી કરવા અનેક ખાસ અવસર લઈ આવે છે. પછી એ ઉજવણી કળા જગતની હોય, નૃત્ય-નાટકને સાંકળતી હોય કે પછી વર્ષો જૂના સાંસ્કૃતિક વારસાને ઉજાગર કરતી હોય, વર્ષના આ અંતિમ દિવસોને તે હંમેશાં યાદગાર બનાવી દેતી હોય છે. ન્યુ યર અને ક્રિસમસની ઉજવણીને બાદ કરીએ તો પણ આખા વિશ્વમાં થતી અનેક રસપ્રદ અને અનોખી ઉજવણીના આપણે સાક્ષી બની શકીએ એમ છીએ. વિશ્વના કેટલાક દેશો તરફ નજર કરીએ તો તમને કલ્પના પણ ન હોય એવા ઘણાં ચિત્ર-વિચિત્ર ફેસ્ટિવલો ત્યાં ઉજવાતા હોય છે અને વિશ્વના ખૂણેખાંચરેથી લોકો આ ફેસ્ટિવલ્સમાં સામેલ થવા મહિનાઓ પહેલાથી પ્લાનિંગ પણ કરતા હોય છે!આ જ પ્રકારના એક ફેસ્ટિવલની ઉજવણી નેધરલેન્ડના ગુડા શહેરમાં દર વર્ષે કરવામાં આવે છે. ‘કેન્ડલ નાઈટ’ના નામે પ્રચલિત આ ફેસ્ટિવલ દર વર્ષે ડિસેમ્બર મહિનાના બીજા કે ત્રીજા મંગળવારે ઉજવવામાં આવે છે. અલબત્ત, આ વર્ષે તેની ઉજવણી શુક્રવાર ૧૩, ડિસેમ્બરના રોજ કરવામાં આવી હતી.

વાસ્તવમાં ગુડામાં આ પ્રકારના કેન્ડલ ફેસ્ટિવલની શરૂઆત વર્ષ ૧૯૫૬થી થઈ હતી. નોર્વેના સિસ્ટર ટાઉન કોંગ્સબર્ગ તરફથી ગુડા શહેરને સૌ પ્રથમવાર અલગ અલગ લાઈટથી ઝળહળતું ક્રિસમસ ટ્રી ભેટ સ્વરૂપે આપવામાં આવ્યું હતું. તેના બે વર્ષ બાદ ગુડાની રોયલ સ્ટીઅરીન કેન્ડલ ફેક્ટરી ‘ગુડા-અપોલો’એ તેની ફેક્ટરીના સો વર્ષ પૂરાં થયાના અવસર પર ફેક્ટરીની શતાબ્દી ઉજવવાના હેતુથી ગોથિક ટાઉન હોલ અને જૂના માર્કેટ સ્ક્વેરને મીણબત્તીથી શણગારવા વિશાળ માત્રામાં મીણબત્તીઓ આપી હતી અને ત્યારથી લઈને આજ સુધી ગુડામાં એક અનોખા ‘કેન્ડલ નાઈટ’ ફેસ્ટિવલની ઉજવણી કરવામાં આવે છે. ડચ ભાષમાં આ ફેસ્ટિવલને ‘કાર્સજેસવોન્ડ’ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. જો કે ગુડાની સ્ટીઅરીન કેન્ડલ ફેક્ટરી તો હવે હયાત નથી, પણ તેની અન્ય એક કેમિકલ કંપની ‘ક્રોડા’ હજી પણ ગુડામાં મીણબત્તી બનાવવાના વ્યવસાય સાથે જોડાયેલી છે અને આજ સુધી તેઓ જ ગુડાના કેન્ડલ નાઈટના મીણબત્તી માટે મુખ્ય સ્પોન્સર રહ્યા છે. આ કંપની ફેસ્ટિવલના દિવસે શહેરના અતિપ્રાચીન તથા આકર્ષક સેન્ટર ખાતે હજારોની સંખ્યામાં મીણબત્તી સપ્લાય કરે છે. મીણબત્તીથી આખા શહેરને પ્રકાશિત કરીને તેઓ પોતાના જીવનમાં પણ આ જ પ્રકારે અજવાળું પથરાય રહે તેવી પ્રાર્થના ઈશ્વરને કરતાં હોય છે. મીણબત્તી અને તેના પ્રકાશને સાંકળતો આ તહેવાર દુનિયાભરના લોકો માટે ખૂબ જ મહત્ત્વ ધરાવે છે. 

ગુડા શહેરમાં ઉજવાતા આ ‘કેન્ડલ ફેસ્ટિવલ’માં ઉપયોગમાં લેવાતી મીણબત્તીઓની બનાવટ પણ અનોખી છે. આ મીણબત્તી સ્થિર જ્યોત સાથે સળગે છે અને કલાકો સુધી તે ઝળહળી શકે છે. ગુડાની મીણબત્તીઓને ગુણવત્તાની દૃષ્ટિએ આખા વિશ્વમાં સૌથી ઉત્તમ ગણવામાં આવે છે. તે સ્ટીઅરીન અથવા તો નેચરલ વેક્સમાંથી બનાવવામાં આવે છે તથા તેની દિવેટ પણ ખાસ પદ્ધતિથી તૈયાર કરવામાં આવે છે. આથી તે ભાગ્યે જ ધુમાડો ઉત્પન્ન કરે છે અને લાંબા સમય સુધી સળગી શકે છે. 

જેટલો અનેરો આ ફેસ્ટિવલનો ઈતિહાસ છે, તેની ઉજવણી પણ કંઈક એટલી જ અનેરી છે. તમને જાણીને નવાઈ લાગશે કે આ ફેસ્ટિવલમાં ભાગ લેવા દુનિયાભરના લોકોનો ગુડામાં મેળાવડો જામે છે. વળી, રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે કેટલાક ખ્યાતનામ લોકો પણ ગુડામાં ખાસ આ ફેસ્ટિવલ માટે હાજરી પૂરાવતા હોય છે. ગુડાનો આ ફેસ્ટિવલ પરીકથાના વર્ણનોથી કંઈ અલગ નથી. અહીં લાઈટ્સ અને સંગીતની મદદથી શિયાળાની આ ઋતુને વધાવી લેવામાં આવે છે. ક્રિસમસ પહેલાં ઉજવાતા આ ફેસ્ટિવલમાં ક્રિસમસ ટ્રીને પણ ખૂબ જ આકર્ષક ઢબે શણગારવામાં આવે છે. ફેસ્ટિવલની શરૂઆત નિશ્ચિત કરેલા દિવસની વહેલી બપોરથી જ શરૂ થઈ જાય છે અને મોડી રાત્રિ સુધી લોકો આ ફેસ્ટિવલને મન ભરીને માણતા હોય છે. નેધરલેન્ડના આ ખૂબસૂરત શહેરમાં આ ફેસ્ટિવલનો આનંદ લેવા ઘણાં સ્થળો છે. ‘કેન્ડલ નાઈટ’ ફેસ્ટિવલના આખા દિવસ દરમિયાન શહેરની ગલીઓમાં મધુર સંગીત રણકતું રહે છે તથા મુલાકાતીઓ શહેરના થિયેટર તથા ખાસ તૈયાર કરાયેલા ક્રિસમસ ફેરને પણ માણી શકે તેની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હોય છે. 

‘કેન્ડલ નાઈટ’ના દિવસે ગુડાના ચર્ચમાં ખાસ ક્રિસમસ કોન્સર્ટ રાખવામાં આવે છે તથા શહેરની ગેલેરી અને મ્યુઝિયમને પણ આખા દિવસ માટે ખુલ્લા રાખવામાં આવે છે. મજાની વાત તો એ છે કે આ તમામ મનોરંજન ‘કેન્ડલ નાઈટ’ના દિવસે એક પણ પૈસો ચૂકવ્યા વિના લોકો માણી શકે તેવી ખાસ સુવિધા કરવામાં આવી હોય છે. તમે આખા શહેરમાં મુક્તપણે ફરી શકો એ માટે પણ વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હોય છે. આખા શહેરના મ્યુઝિયમો તથા ચર્ચને ફેસ્ટિવલના દિવસે ખાસ શણગારવામાં આવતા હોય છે. ફેસ્ટિવલના દિવસે આખો દિવસ બધી દુકાનો ખુલ્લી રાખવામાં આવે છે તથા શહેરની રેસ્ટોરાંમાં પણ ફેસ્ટિવલના અવસરને ધ્યાનમાં રાખીને ખાસ મેનુ તૈયાર કરવામાં આવે છે. આખું શહેર ‘કેન્ડલ નાઈટ’ના આ ફેસ્ટિવલમાં રંગાઈ જાય એ માટે ગુડામાં અનેક અવનવા પ્રબંધો દર વર્ષે કરવામાં આવે છે, જેથી વિશ્વભરના કળાપ્રેમીઓ તેમના આ અનોખા ફેસ્ટિવલને ભરપૂર માણી શકે. 

આખા દિવસ દરમિયાન શહેરના મ્યુઝિયમો, ચર્ચ તથા અન્ય સ્થળોની મુલાકાત બાદ સાંજ ઢળતાં જ આ ફેસ્ટિવલનો રંગ વધુ જામે છે. રાત્રિના ૭થી ૮ના સમયગાળા વચ્ચે શહેરના મેયર ઈસુ ખ્રિસ્તના જન્મ સમયની વાર્તા કરી કાર્યક્રમની શરૂઆત કરે છે. લોકો એક વિશાળ ક્રિસમસ ટ્રીને લાઈટ્સની મદદથી શણગારતા હોય છે. આ સાથે જ આશરે છ હજાર જેટલી મીણબત્તીઓ તેની આસપાસ મૂકવામાં આવે છે. આ વિશાળ ટ્રીની આસપાસ ઊભા રહીને લોકો ક્રિસમસ કેરોલ્સ ગાતા જોવા મળે છે. આ ઉપરાંત ઘણાં લોકો પારંપરિક ગીતો ગાઈને કે પછી નૃત્યોથી પણ ફેસ્ટિવલની સાંજને વધુ જીવંત બનાવે છે. વળી, શહેરના જૂના ટાઉન હોલ ખાતે ૧૫૦૦ જેટલી મીણબત્તીઓ સળગાવીને ‘કેન્ડલ નાઈટ’ ફેસ્ટિવલની પ્રાચીન પ્રથાને કાયમ રાખવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત, શહેરના માર્કેટ સ્ક્વેરની આસપાસ તમામ ઘરોની બારીઓ પાસે પણ હજારોની સંખ્યામાં મીણબત્તી સળગાવવામાં આવે છે. ગુડા શહેરનું આ માર્કેટ સ્ક્વેર ઈ.સ. ૧૪૪૮થી ૧૪૫૦ સુધીના સમયગાળામાં બંધાયું હતું, જે નેધરલેન્ડનો સૌથી જૂનો સિટી હોલ છે અને તેથી જ તેનું મહત્ત્વ અનેકગણું વધી જાય છે.રાત્રિના સમયે મીણબત્તીથી સજેલું આ શહેર ખૂબ જ ભવ્ય દૃશ્ય આંખ સમક્ષ ઊભું કરી દે છે. વર્ષો જૂની પરંપરાને અકબંધ રાખી સમગ્ર શહેરને મીણબત્તીથી શણગારી ગુડામાં આ અનોખા તહેવારને અત્યંત માનભેર અને ઉત્સાહથી ઉજવવામાં આવે છે. 

પરંપરાઓની જાળવણી કરતું અનોખું શહેર ગુડા

નેધરલેન્ડનું આ ગુડા શહેર માત્ર ‘કેન્ડલ નાઈટ’ ફેસ્ટિવલને કારણે જ આટલું પ્રખ્યાત નથી. આ ફેસ્ટિવલ સિવાય પણ ત્યાં ઘણા રોચક સ્થળો દુનિયાભરના લોકોને પોતાની તરફ આકર્ષે છે. ગુડા શહેરનો ઐતિહાસિક વારસો અદભુત છે તથા ત્યાંની કેનાલ, ઐતિહાસિક ચર્ચો તથા ડચ આર્કિટેક્ચરના ઉત્તમ નમૂનાઓ તેને વધુ ભવ્ય બનાવી દે છે. વળી, આ શહેર બ્રુઅરીઝ( જ્યાં બિયર બનાવવામાં આવે તે સ્થળ), સ્મોકિંગ પાઈપ્સ તથા સ્ટ્રુપ વેફલ્સ (એક પ્રકારની ખાદ્યવાનગી) માટે પણ પ્રચલિત છે. ગુડા શહેરની ખાસિયત એ છે કે ત્યાંના લોકોએ ‘કેન્ડલ ફેસ્ટિવલ’ની જેમ જ વર્ષોથીચાલતા તેમની સંસ્કૃતિના પ્રતીક સમા ફેસ્ટિવલો તથા શહેરના આર્કટેક્ચરની જાળવણી ખૂબ જ કાળજીપૂર્વક કરી છે અને આજે પણ લોકો એટલા જ હોંશથી તેમના વારસાને ઉજાગર કરતાં તહેવારો ઉજવતા હોય છે. આ ઉપરાંત ૧૭મી સદીથી અહીંના મ્યુઝિયમ તથા ૧૫મી સદીમાં બંધાયેલા ભવ્ય ચર્ચ લોકોના આકર્ષણનું કેન્દ્ર બન્યા હતા, જે આજે પણ વિશ્વના કળાપ્રેમીઓ માટે અભ્યાસનો એક વિષય બની રહ્યા છે.

બાળકોને પુસ્તકો સાથે મૈત્રી કરાવતો અનોખો ફેસ્ટિવલ

વર્ષ ૨૦૧૦માં એક ફિલ્મ “માય નેમ ઈઝ ખાન” રિલીઝ થઈ હતી. ફિલ્મની પટકથા કંઈક અલગ હતી, પણ એમાંની એક બોધસૂચક વાત વિશે વાત કરીએ તો રિઝવાન નામના એક બાળકને એની માતા બચપણમાં સારા માનવીના ગુણો કહે છે અને તેને પણ એ જ પ્રમાણે બનવાની સલાહ આપે છે. રિઝવાન માનસિક રીતે અન્ય બાળકો કરતાં કંઈક અલગ હોય છે, પણ માતાની આ શિખામણ તે બરાબર પચાવી જાણે છે અને ત્યારબાદ તે યુવાની સુધી આ શિખામણને અનુસરીને અઘરામાં અઘરા ધ્યેયને પણ મેળવી લે છે અને ‘સારા’ માણસની એની માતાની વ્યાખ્યામાં ખરો ઉતરે છે. ફિલ્મમાં બાલ્યાસ્થામાં બાળકના કૂમળા મનને ખૂબ જ સારી રીતે પ્રતિબિંબિત કરવામાં આવ્યું હતું અને એક રીતે જોઈએ તો વાસ્તવિક જીવનમાં પણ કંઈક આવું જ હોય છે. બાળક તેના બચપણના દિવસો દરમિયાન જે કંઈ પણ નવું શીખે કે જાણે તેની અસર તેના આખા જીવન દરમિયાન થોડા અંશે તો રહે જ છે.

બાળપણની વાત કરતાં હોઈએ ત્યારે દાદીમાની વાર્તા અને તેની શિખામણો સૌપ્રથમ આપણને યાદ આવી જાય, પણ આજના જમાનાની વાત કરીએ તો એ વાર્તાઓ ક્યાંય ખોવાઈ ગઈ છે. પુસ્તકો અને બાળકો માત્ર પરીક્ષા પૂરતાં જ એકબીજાના પર્યાય બની રહે છે, પરંતુ આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે આવી પરિસ્થિતિમાં છેલ્લા છ વર્ષથી ખાસ બાળકો માટે ભારતમાં એક અનોખા ફેસ્ટિવલનું આયોજન કરવામાં આવી રહ્યું છે, જેને ‘બુકારો ફેસ્ટિવલ’ નામ આપવામાં આવ્યું છે. વાસ્તવમાં બાળકો પુસ્તકોનું મહત્ત્વ સમજે અને એકસાથે ઘણા બધા બાળકો તેમના પ્રિય લેખકો સાથે થોડો સમય વીતાવી શકે એ આશયથી આ પ્રકારના ફેસ્ટિવલની શરૂઆત કરવામાં આવી હતી. આ ફેસ્ટિવલના ડિરેક્ટર સ્વાતિ રોયના કહેવા પ્રમાણે, “બુકારો એ દિલ્હી શહેરમાં લોકોના આકર્ષણનું એક કેન્દ્ર બન્યું છે અને આ તો માત્ર શરૂઆત છે.” વળી, માતા-પિતાના આજના અભિપ્રાયોની ટીકા કરતાં તેઓ કહે છે કે, “તમે આજની પરિસ્થિતિની માત્ર ટીકા કરીને એમ નહીં કહી શકો કે બાળકો વાંચતા નથી. જે બાળકો ખરેખર જિજ્ઞાસુ છે તેઓ તો આજે પણ પુસ્તકો વાંચતા જ હોય છે.” આમ પુસ્તકપ્રેમીઓ તથા જેઓનો પુસ્તકો સાથેનો નાતો હજી સુધી બંધાયો નથી તેવા સૌ બાળકો માટે વાંચવા માટેનું એક અલગ જ વાતાવરણ તથા અભિગમ વિકસાવવા માટે આ ફેસ્ટિવલ ઉજવવામાં આવે છે. 

વર્ષ ૨૦૦૮માં કેટલાક પુસ્તકપ્રેમીઓ તથા અલગારી મિજાજના લોકોએ સાથે મળીને આ ફેસ્ટિવલની શરૂઆત કરી હતી અને બુકારો ફેસ્ટિવલનું આજે જે સ્થાન છે તે તેમણે સપનામાં પણ કલ્પ્યું નહોતું. આજે દર વર્ષે નવેમ્બર મહિનામાં થતાં આ ફેસ્ટિવલ માટે બાળકો તથા વાલીઓ પણ રાહ જોતા હોય છે. બુકારો ઈન ધ સિટી (બીઆઈસી) શાળાના બાળકોમાં વાંચવા અંગેની સ્વતંત્રતા તથા ઉત્સાહ લાવે છે. આખા દેશમાં આટલા મોટા પાયા પર થતો આ એકમાત્ર ફેસ્ટિવલ છે. બીઆઈસીનું ધ્યેય વધુમાં વધુ શાળાના બાળકોને આ ફેસ્ટિવલનો ભાગ બનાવવાનું છે. વર્ષ ૨૦૦૮માં જ્યારે આ ફેસ્ટિવલની શરૂઆત થઈ હતી ત્યારે માત્ર આઠ શાળાઓ તેમાં સામેલ થઈ હતી. ત્યારબાદ તેમાં બીજી ૧૦૬ શાળાના લગભગ ૧૧,૫૦૦ બાળકો જોડાયાં અને આ વર્ષે નવેમ્બર મહિનાના અંત ભાગમાં ઉજવાયેલા આ ફેસ્ટિવલમાં આશરે ૧૫,૦૦૦ જેટલા બાળકો ભાગ લીધો હતો. 

આ વર્ષે બુકારો ફેસ્ટિવલ દિલ્હી, શ્રીનગર અને પુણે જેવા શહેરોમાં ઉજવાયો હતો, જેમાંબાળકો માટે એડલ્ટ ફિક્શન પર વધુ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું હતું.આખા વિશ્વમાંથી ૧૪ જેટલા દેશોના લગભગ ૧૦૫ જેટલા સ્પીકરોએ આ ફેસ્ટિવલમાં ભાગ લીધો હતો, જેમાં જર્મન લેખક કોર્નેલિયા ફંક, બ્રિટનની લેખિકા સેલી ગાર્ડનર, પાકિસ્તાની-કેનેડિયન લેખક મુશરફઅલી ફારૂગી અને રૂખસાના ખાન જેવા અનેક લેખકો, ઈલેસ્ટ્રેટરો તથા કવિનો સમાવેશ થાય છે. ભારતમાંથી બાળસાહિત્ય માટે જાણીતા રણજીત લાલ, અશોક બેન્કર અને પત્રકાર સ્વાતિ સેનગુપ્તાએ પણ આ ફેસ્ટિવલમાં ભાગ લીધો હતો.

આ ફેસ્ટિવલમાં વાર્તાકથન ઉપરાંત, ઈલેસ્ટ્રેટરની હાજરીમાં દીવાલો પર ડૂડલ દોરવા, શેફ વિકાસ ખન્ના પાસેથી બાળકો માટે ખાસ ‘ફાયરલેસ કૂકિંગ’ની ટ્રેઈનિંગ, ફિંગરપપેટ માટેનું ક્રાફટિંગ તથા ડિટેક્ટીવ ગેમ્સ વગેરે પ્રવૃત્તિઓનો સમાવેશ થાય છે. આ માટે જરૂરી પુસ્તકોની સાથે બાળકો માટે અનેક મેગેઝિન તથા ન્યૂઝપેપરની વ્યવસ્થા પણ કરવામાં આવી હતી. વળી, બાળકોને પરમવીર ચક્ર જેવા દેશના મહત્ત્વના સન્માન તથા વિજેતાઓ માટે જાણકારી આપવા આર્મીના મેજર જનરલ આઈન કાર્ડોઝોને પણ આમંત્રિત કરવામાં આવ્યા હતા. 

ભારતમાં કવિયિત્રી અને નવલકથાકાર તરીકે પ્રસિદ્ધ થયેલા સંપૂર્ણ ચેટરજી કહે છે કે, “મારો બુકારો સાથે ખૂબ ખાસ પ્રકારનો સંબંધ છે. હું નસીબદાર છું કે એક કરતાં વધુ વખત બુકારો ફેસ્ટિવલ માટે મને આમંત્રિત કરવામાં આવી. બુકારો એક એવી જગ્યા છે જ્યાં હું મારા પુસ્તકના યુવાન વાચકોને મળું છું, મારા પરિવાર તથા શાળાના જૂના મિત્રોને મળું છું. હું બાળકો માટે અવનવા પુસ્તકો ખરીદતી જ રહું છું. આ આખો માહોલ એક પિકનિક જેવો છે, છતાં તેમાં શીખવા અને જાણવા માટે ઘણી શ્રેષ્ઠવાતો રહેલી છે.” આ ઉપરાંત, બ્રિટનની એક બાળસાહિત્યકારે સંપૂર્ણની વાતમાં સૂર પૂરાવતા કહ્યું હતું કે, “મારા માટે ગર્વની વાત છે કે હું આ પ્રકારના ફેસ્ટિવલનો એક ભાગ છું. આ ફેસ્ટિવલમાં મને મળેલા સંતોષ અને ઉત્સાહની સાથે નાના નાના બાળકોના ચહેરા પર પણ એટલો જ આનંદ જોવા મળતો હોય છે. બુકારો ફેસ્ટિવલ એ ખરેખર એક ગર્વ લેવા જેવો ફેસ્ટિવલ છે.”

ગુજરાતી બાળ સાહિત્યને સમૃદ્ધ કરતાં દિગ્ગજો

આપણા દેશમાં બાળસાહિત્ય માટે જ્યારે આટલા મોટા પાયા પર કોઈ ફેસ્ટિવલનું આયોજન થતું હોય ત્યારે પ્રશ્ન થાય કે શું આપણી માતૃભાષામાં લખાયેલા કે પછી લખાઈ રહેલા ગુજરાતી બાળસાહિત્ય માટે આપણે જાગૃત છીએ? વાસ્તવમાં આ પ્રકારની ચળવળની શરૂઆત તો વર્ષો પહેલાથી જ આપણા ગુજરાતી સાહિત્યના દૂરંદેશીઓએ કરી દીધી હતી. બાળકો આપણું ભવિષ્ય છે અને તેમના થકી જ એક સ્વસ્થ સમાજની રચના થઈ શકે એવા વિચારો વર્ષોથી આપણા સાંભળતા આવ્યા છે, પરંતુ આ વિચારોને વાસ્તવમાં અમલમાં મૂકવાની શરૂઆત આપણા ગુજરાતી સાહિત્યના જાણીતા લેખક યશવંત મહેતાએ ઘણા વર્ષ પહેલાથી કરી હતી. બાળ સાહિત્ય માટે કંઈક લખવા અને તેનો વ્યાપ વધારવા ‘બાળ સાહિત્ય અકાદમી’ની શરૂઆત થઈ. યશવંત મહેતાએ એમાં ઘણો મોટો ફાળો આપ્યો અને આજે પણ આ અકાદમીમાં બાળકો માટે વિવિધ કાર્યક્રમો યોજવામાં આવી રહ્યા છે, જેના અંતર્ગત આવનાર જાન્યુઆરી માસમાં અમદાવાદની ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદમાં બાળકો માટે ખાસ અધિવેશન યોજવાની તૈયારીઓ જોરશોરમાં ચાલી રહી છે. આ ઉપરાંત, ગુજરાતીમાં અનેક વાર્તાઓથી બાળકોને પ્રેરણા આપનાર બાળસાહિત્યકાર શ્રદ્ધા ત્રિવેદી પણ બાળકોમાં વાંચન પ્રત્યે રસ જાગે અને પુસ્તકો થકી તેમનું ઘડતર થાય એ અર્થે ઘણાં સમયથી કાર્યરત છે. તેમના કહેવા અનુસાર ગાંધીનગર સ્થિત ચિલ્ડ્રન યુનિવર્સિટીમાં દર વર્ષે બાળવાર્તા માટે ખાસ સ્પર્ધાનું આયોજન થાય છે. વળી, તેમાં વિજેતાઓની વાર્તાઓનું ખાસ પઠન પણ કરાવવામાં આવે છે. જુદી જુદી શાળાના બાળકોને ભેગા કરી આ પ્રકારની સ્પર્ધાથી તેમનામાં પુસ્તકો વાંચવા માટેનું પ્રેરકબળ તો પૂરું પાડવામાં આવે જ છે, પણ એ સાથે તેમની મૌલિકતા વધે એ માટેના પ્રયાસો પણ કરવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત, નાટકો અને ગીતો જેવી પ્રવૃત્તિઓની મદદથી પણ બાળકોમાં પુસ્તકો વાંચવા માટેનો અભિગમ વિકસાવવામાં આવે છે. તમને જાણીને નવાઈ લાગશે કે નવસારીની લગભગ ૧૧૫ વર્ષ જૂની સયાજી લાઈબ્રેરીમાં તો છેલ્લા ૧૮ વર્ષથી બાળકો માટેનો ખાસ કાર્યક્રમ યોજવામાં આવી રહ્યો છે. ‘મને ગમતું પુસ્તક... બાળવાર્તાલાપ’ના નામે ચાલતા આ કાર્યક્રમના કેન્દ્રસ્થાને પુસ્તકો અને બાળકો જ છે. બાળકો પુસ્તકો સાથે કઈ રીતે વધુ ને વધુ સંકળાય એ આ સંસ્થાનો મુખ્ય હેતુ છે અને આ માટે તેઓ દર મહિનાના બીજા શનિવારે બાળકો માટે ખાસ આ પ્રકારનો કાર્યક્રમ યોજે છે. આ કાર્યક્રમમાં પાંચ બાળકો તેમને ગમતાં પુસ્તકો વિશે લગભગ એક કલાક સુધી વાર્તાલાપ કરતાં હોય છે અને ત્યારબાદ ત્યાં ઉપસ્થિત અન્ય બાળકો, વાલી તથા શિક્ષકો આ બાળકો સાથે સંવાદ યોજે છે. વાર્તાલાપમાં ભાગ લીધેલા બાળકોને પુસ્તકને લગતી કેટલીક પૂરક વાતો કરવા માટે પણ ખાસ સમય ફાળવવામાં આવે છે. રસપ્રદ વાત તો એ છે કે આ સમગ્ર કાર્યક્રમનું સંચાલન પણ બાળકો જ કરતા હોય છે. આ તમામ બાળકોને લાઈબ્રેરીના વાર્ષિક મહોત્સવમાં ખાસ સન્માનિત કરવામાં આવે છે અને વાર્તાલાપ દરમિયાન પૂછાયેલા શ્રેષ્ઠ પ્રશ્ન, તેના શ્રેષ્ઠ ઉત્તર તથા શ્રેષ્ઠ પૂરક માહિતી માટે ભેટરૂપે પણ પુસ્તકો જ આપવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત,બાળકો માટે ક્રિયેટિવ રાઈટિંગ માટેના વર્કશોપ જેવા અનેક કાર્યક્રમો પણ થતાં જ રહે છે. આમ ગુજરાતીમાં બાળસાહિત્યને સમૃદ્ધ કરનાર અનેક ઉચ્ચ કોટિના લેખકો અને સાહિત્યકારો વર્ષોથી ઝઝૂમી રહ્યા છે. જરૂર છે તો માત્ર જાગૃત થવાની અને બાળકોને પુસ્તકો વાંચવા માટે પ્રેરણા આપવાની. જો આમ થાય તો તેઓ મેઘાણી, દલપતરામ, નર્મદ જેવા દિગ્ગજોએ રચેલા સાહિત્યને માણી શકશે અને નવતર સાહિત્યનું સર્જન કરી શકશે.

આર્ટિસ્ટોએ નકામા બિલ્ડિંગને આર્ટ ગેલેરીમાં ફેરવી

બિલ્ડિંગના એક્સટિરિયરને પણ આર્ટિસ્ટોએ ઉત્તમ કલાકારીથી સજાવ્યું

કળા અને સાહિત્યની દુનિયામાં રોજેરોજ ‘અવનવા’ની વ્યાખ્યા બદલાતી રહે છે. વિશ્વભરમાં આ લોકો કળા અને સાહિત્યના નામે કંઈ કેટલાય પ્રયોગો કરતા રહે છે અને તેમના પ્રોત્સાહન માટે સરકાર પણ પોતાનો યથાશક્તિ ફાળો આપતી હોય છે. હાલમાં ફ્રાન્સના પેરિસ શહેરમાં પણ આવી જ એક અનોખી ઘટના બની, જેણે દુનિયાભરના ૧૦૦થી વધુ કલાકારોને એક છત નીચે ભેગા કર્યા હતા. 

થયુ એવું કે પેરિસ શહેરમાં ૧૦ માળની એક મોટી બિલ્ડિંગ (નવ માળ અને એક બેઝમેન્ટ)ને તોડી પાડવાનો સરકારે વટહુકમ જાહેર કર્યો, પરંતુ શહેરના એક કલાપ્રેમીને જ્યારે આ વાતની જાણ થઈ ત્યારે એણે એક ‘ક્રિએટીવ આઈડિયા’ વિચાર્યો. આ વિચારને હકીકતમાં તબદીલ કરવા સરકાર પાસે જરૂરી મંજૂરીઓ પણ તેણે મેળવી લીધી અને શરૂઆત થઈ એક અનોખા પ્રોજેક્ટ ‘ટુર ૧૩’ની! આ કલાપ્રેમી એટલે પેરિસની એક હાઈસ્કૂલના ભૂતપૂર્વ આર્ટ ટીચર અને પેરિસમાં જ ૧૦ વર્ષથી ‘આઈટિનરન્સ આર્ટ ગેલેરી’ ચલાવતા બેન શેખ. 

બિલ્ડિંગને આર્ટ ગેલેરીમા ફેરવવાનો ઈનોવેટિવ આઈડિયા આપનાર બેન શેખ

બેને જ્યારે બિલ્ડિંગના ડિમોલિશન વિશે જાણ્યું ત્યારે તેણે આ બિલ્ડિંગને એક ‘ટેમ્પરરી આર્ટ ગેલેરી’ તરીકે વિકસાવવાનું નક્કી કર્યું અને આ રીતે પ્રોજેક્ટ ‘ટૂર ૧૩’ની શરૂઆત થઈ. બેને વિશ્વના દરેક ખૂણામાંથી લગભગ ૧૦૦થી પણ વધુ સ્ટ્રીટ આર્ટિસ્ટોનો સંપર્ક કર્યો અને બિલ્ડિંગના ડિમોલિશન પહેલા આખી બિંલ્ડિંગને આર્ટિસ્ટિક પેઈન્ટિંગ્સથી સજાવવાનો વિચાર તેમના સમક્ષ મૂક્યો. સૌથી મોટી વાત તો એ છે કે બિલ્ડિંગની સાથે તેમના ઉત્કૃષ્ટ નમૂનાઓ પણ ભોંયભેગા થવાની જાણ હોવા છતાં આ કલાકારોએ બેનના પ્રસ્તાવનો સહર્ષ સ્વીકાર કર્યો અને કળાની દુનિયામાં એક બેનમૂન કૃતિનું સર્જન થયું. આ માટે બેનને સરકાર તરફથી ૬ હજાર ડોલર એટલે કે ચાર લાખથી પણ વધુ રૂપિયાની મદદ મળી હતી. બાકીના ખર્ચો ખુદ બેને અને ‘ટેમ્પરરી આર્ટ ગેલેરી’ વિકસાવવા માટે આવેલા અન્ય કલાકારોએ ઉઠાવ્યો હતો.

બિલ્ડિંગની એક દીવાલ પર દીવાલમાંથી બહાર ડોકિયુ કરતાં નિર્દોષ બાળકનું ચિત્ર

૧૦૦થી વધુ કલાકારોએ આવા અનેક એબસ્ટ્રેક્ટ આર્ટનો પરચો દેખાડ્યો

આ બે આંખ છે કે એક... મિરર વોલનો બુદ્ધિપૂર્વક ઉપયોગ કરી દોરાયેલું ઉત્તમ ચિત્ર

આર્ટિસ્ટોએ બાથરૂમમાં કર્યા નવા ક્રિએશન

સંપૂર્ણપણે કળાને જ કેન્દ્રમાં રાખી તૈયાર કરવામાં આવેલી આ ગેલેરીમાં કલાકારોએ વિવિધ પ્રકારના ચિત્રોથી આ બિલ્ડિંગને જીવંત બનાવી છે. આશરે ૪,૫૦૦ સ્ક્વેર ફૂટ જેટલા મોટા વિસ્તાર પથરાયેલા દસ માળના આ બિલ્ડિંગમાં ૩૬ જેટલા એપાર્ટમેન્ટ્સ અને તેની સાથે સ્ટેરકેસ અને એક્સટિરિયર વર્ક માટે પણ આર્ટિસ્ટોએ મહત્ત્વની કામગીરી બજાવી હતી. અહીં બેડરૂમ, લિવિંગ રૂમ, બાથરૂમ, કિચન, ડાયનિંગ એરિયા, સ્ટેરકેસ, બિલ્ડિંગનું એક્સટિરિયર એમ લગભગ દરેકે દરેક ભાગને અલગ અલગ થીમ પર સજાવવામાં આવ્યા છે. કલાકારોએ પેટર્ન્સ, વિવિધ ચહેરાઓ, કાલ્પનિક પ્રાણીઓ, શિલ્પ વગેરેને ખૂબ જ કળાત્મક રીતે દીવાલો પર ઉતાર્યા હતા. વળી, કેટલાક કલાકારોએ એપાર્ટમેન્ટમાં હયાત વસ્તુઓને જ પોતાના ચિત્રોમાં સમાવીને કલાકારીના ઉત્તમ નમૂના રજૂ કર્યા હતા. આ ઉપરાંત, કેટલાક આર્ટિસ્ટોએ ઓપ્ટિકલ ઈલ્યુઝન(ભ્રમણા) ઉત્પન્ન કરતાં કેટલાક ચિત્રો પણ દોર્યા હતા. 

ઓપ્ટિકલ ઈલ્યુઝન ઊભાં કરતાં ચિત્રોને પણ સમાવાયા

બિલ્ડિંગના એક બેડરૂમમાં આર્ટિસ્ટે દર્શાવેલી ઉત્તમ કલાકારી

બિલ્ડિંગના એક કિચનમાં ઉત્તમ વોલ આર્ટનો નમૂનો

મોઝેઈક આર્ટનો ઉપયોગ કરીને પેઈન્ટ કરાયેલો લિવિંગ રૂમ

બેને તમામ કલાકારોને આ આખી ગેલેરી તૈયાર કરવા માટે સાત મહિના જેટલો સમય ફાળવ્યો હતો. મુગ્ધ કરી દે એવા અનેક ચિત્રોથી ગેલેરીમાં પરિણમેલી આ બિલ્ડિંગ ઓક્ટોબર માસમાં લોકો સમક્ષ ખુલ્લી મુકાઈ હતી અને હવે વર્ષના અંત સુધીમાં તેને ડિમોલિશ કરવાની કામગીરી હાથ ધરવામાં આવી રહી છે. આ કલાકારોને જ્યારે આ વિશે પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે એક કલાકારે જણાવ્યું હતું કે, “આ તો જીવનનો જ એક ભાગ છે. તમે ક્યારેક અન્ય માટે કંઈક કરો છો અને એ વ્યક્તિ તે વસ્તુને બિરદાવે છે અને ત્યાં જ તમને તમારું વળતર મળી જાય છે.”

‘લેડી ઓફ ફૂડ’ની આખરી વિદાય

“જો તમારે તમારી દીકરીને પરણાવવી હોય તો તેને તરલા દલાલના ક્લાસમાં મૂકો.” વર્ષો પહેલાં આ કઠન ભારતના દરેક ઘરમાં ખૂબ પ્રસિદ્ધ થયેલું. લગભગ કોઈપણ ઘર એવું ન હશે જેમાં તરલા દલાલની રેસિપીએ સ્થાન ન લીધું હોય! ‘લેડી ઓફ ફૂડ’, ‘મોસ્ટ પોપ્યુલર કૂકવુક ઓથર’ કે પછી ‘માસ્ટરશેફ’ જેવા શબ્દોથી વારંવાર નવાજાતા તરલા દલાલ સમગ્ર ભારતના પહેલા મહિલા હતા કે જેમણે મહિલાઓના રોજીંદા કાર્યને એક ‘બિઝનેસ’નું સ્વરૂપ આપ્યું અને કૂકિંગ માટેનો લોકોનો આખો દૃષ્ટિકોણ બદલવામાં મોટી સફળતા મેળવી. 

તરલા દલાલ મહારાષ્ટ્રના અલિબાગ નજીક વર્ષ ૧૯૩૬માં થયો હતો અને નવીન દલાલ સાથે લગ્ન થયા બાદ તેઓ વર્ષ ૧૯૬૦માં મુંબઈમાં સ્થાયી થયા હતા. લગ્નના લગભગ ૬ વર્ષ પથી તેમણે મુંબઈના તેમના ઘરમાં જ કૂકરી ક્લાસીસની શરૂઆત કરી અને કૂકિંગના ક્ષેત્રમાં એક અનોખા ઈતિહાસની રચના થઈ. તેમનો આ ક્લાસ એટલો બધો પ્રસિદ્ધ થયો કે એ સમયમાં વિદ્યાર્થીઓના ‘વેઈટિંગ લિસ્ટ’ની નોંધ લેવી પડતી હતી! વળી, જ્યારે તેમણે શેફ અને ફૂડ ઈન્ડસ્ટ્રીમાં ઝંપલાવ્યું ત્યારે આ ફિલ્ડ હાલ જેટલું ગ્લેમરસ પણ નહોતું. તેમણે જે સમયે કૂકિંગ ક્લાસ શરૂ કર્યા એ સમયે સ્થાનિક કરિયાણાની દુકાનમાં ઓલિવ ઓઈલ મળવું પણ મુશ્કેલ હતું અને સફેદ તથા રેડ ગ્રેવીમાં બનાવેલા પાસ્તા પણ વિદેશી ફૂડ ગણવામાં આવતા અને એવા સમયે તેમણે કૂકિંગ ક્લાસ શરૂ કરીને ઘણી સ્ત્રીઓને પોતાના ક્લાસ માટે આકર્ષી હતી. ત્યારબાદ વર્ષ ૧૯૭૪માં તેમનું પહેલું પુસ્તક ‘ધ પ્લેઝર્સ ઓફ વેજીટેરિયન કૂકિંગ’ પ્રસિદ્ધ થયું હતું અને ખૂબ ઝડપથી તે પુસ્તકે માર્કેટમાં ‘બેસ્ટ સેલર’માં સ્થાન મેળવ્યું હતું. આ પુસ્તક પ્રસિદ્ધ થતાંની સાથે તેની લગભગ ૧,૫૦,૦૦ જેટલી કોપી વેચાઈ હતી. આ ઉપરાંત, તેમણે અન્ય ૧૦૦ કરતાં પણ વધુ પુસ્તકો લખ્યા છે અને હજી સુધી આશરે ૩ કરોડ કરતાં પણ વધુ કોપી વેચાઈ ચૂકી છે. આ જ કારણોસર તેમને વિશ્વના સૌથી વધુ વંચાતા પાંચ કૂકરી લેખકોમાં સ્થાન આપવામાં આવ્યું હતું તથા તેમના પુસ્તકો ગુજરાતી, મરાથી, બંગાળી અને ડચ તથા રશિયન જેવી ભાષાઓમાં અનુવાદિત થયાં હતા. 

૯૦ના દાયકામાં જ્યારે ટેલિવિઝનનો એક નવો યુગ શરૂ થયો હતો ત્યારે તરલા દલાલના કૂકરી શોએ આ નવા માધ્યમ દ્વારા પણ ધૂમ મચાવી હતી. ટીવીની એક પ્રાઈવેટ ચેનલ પર ‘તરલા દલાલ શો’ તથા ‘કૂક ઈટ અપ વિથ તરલા દલાલ’ના નામે તેમણે વિશ્વભરમાં ખ્યાતિ મેળવી. આ શો લગભગ ત્રણ વર્ષ સુધી એશિયા, ગલ્ફ, બ્રિટન અને અમેરિકામાં ટેલિકાસ્ટ થયો હતો. આ ઉપરાંત, તેમણે દ્વિમાસિક મેગેઝિન ‘કૂકિંગ એન્ડ મોર’ પણ શરૂ કર્યું હતું. તેમણે ઘણા બધા ક્યુઝિન્સ(રાંધણશૌલી)માં પોતાનો હાથ અજમાવ્યો છે, પરંતુ તેમાં ઈન્ડિયન ક્યુઝિનમાં તે સૌથી વધુ નિષ્ણાત હતા અને ખાસ કરીને ગુજરાતી ક્યુઝિનમાં તે અદ્વિતીય હતા.

આ ઉપરાતં, તેમણે ‘ટોટલ હેલ્થ સીરિઝ’ના નામથી એક આખી કૂકબુક સીરિઝની શરૂઆત પણ કરી હતી. આજે જ્યારે જમાનો ઝડપી બન્યો છે ત્યારે રેડી-ટુ-કૂકના નવા પર્યાયની શરૂઆત તેમણે કરી હતી. ‘તરલા દલાલ મિક્સીસ’ના આશરે ૧૮ જેટલા જુદા જુદા પ્રકારો તેમણે રેડી-ટુ-કૂક પેકેટ્સ દ્વારા બજારમાં મૂક્યા હતા. વળી, ઈ-યુગની શરૂઆત થતાં તેમણે ત્યાં પણ પોતાની કાર્યક્ષમતા દાખવી અને તરલા દલાલના નામથી એક વેબસાઈટ શરૂ કરી, જે ખૂબ જ ઝડપથી પંજાબી, ગુજરાતી, રાજસ્થાની, મહારાષ્ટ્રીયન, સાઉથ ઈન્ડિયન, ચાઈનીઝ તથા ઈટાલિયન ક્યુઝિન ધરાવતી ભારતની સૌથી મોટી ફૂડ વેબસાઈટ બની રહી. 

વર્ષ ૨૦૦૫માં ઈન્ડિયન મરચન્ટ્સ ચેમ્બરે તેમને ‘વિમેન ઓફ ધ યર’ના ટાઈટલથી નવાજ્યા હતા. ચેમ્બરે તરલાની કૂકિંગના ક્ષેત્રમાં અસામાન્ય પ્રગતિ તથા તેમના સાહસને બિરદાવવા આ બિરુદ તેમને આપ્યું હતું. આ ઉપરાંત, ૨૬ જાન્યુઆરી, ૨૦૦૭ના રોજ તેમને પૂર્વરાષ્ટ્રપતિ એ.પી.જે. અબ્દુલના હાથે પદ્મશ્રીનો માનવંતો એવાર્ડ પણ આપવામાં આવ્યો હતો. વળી, આ ક્ષેત્રમાં એવોર્ડ મેળવનાર તેઓ સૌથી પહેલા ભારતીય હતા.

તરલા દલાલે સ્ત્રીઓના સામાન્ય કાર્ય કઈ રીતે એક પ્રોફેશનમાં ફેરવી શકાય એનું ઉત્તમ ઉદાહરણ ખૂબ જ સફળતાપૂર્વક આપ્યું છે. ઘણી ગૃહિણીઓ તેમની અંદરના પેશનને ઓળખઈ શકતી નથી અને જો ઓળખી લે તો તેને પ્રોફેશનમાં કઈ રીતે ઢાળવું તે જાણી શકતી નથી. જ્યારે તરલા દલાલે સમય સાથે તાલ મિલાવી દરેક ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરી પોતાની કળાને વધુ ને વધુ નિખારી હતી અને આથી જ દરેક ગૃહિણીઓ માટે તે એક આદર્શ પુરવાર થયા છે. તેમને ‘વુમન એમ્પાવરમેમેન્ટ’ના સંકેત તરીકે ઓળખવામાં પણ કોઈ જ અતિશયોક્તિ નથી. 

તેમની કારકિર્દી જેટલી સમૃદ્ધ છે, તેટલું જ તેમનું પારિવારિક જીવન પણ સમૃદ્ધ હતું. તેમના પતિનું વર્ષ ૨૦૦૫માં મૃત્યુ થયા બાદ તેઓ મુંબઈમાં તેમના દીકરા સાથે સ્થાયી થયા હતા, પરંતુ હાલમાં જ૭૭ વર્ષની વયે ૬ નવેમ્બર, ૨૦૧૩ના રોજ હૃદયરોગના હુમલાથી તેમનું અવસાન થયું હતું અને આખા દેશમાં એક ગમગીન માહોલ છવાય ગયો હતો. તેમના મૃત્યુના થોડા દિવસ પહેલા જ તેઓ પુણે તેમના પુત્ર દીપકના ઘરે રોકાય હતા અને તેમની યાદોને વાગોળતા દીપકે એક ઈન્ટરવ્યુમાં જણાવ્યું હતું કે, “પોતાની કારકિર્દીમાં અનેક શિખરો સર કરવાની સાથે તેમણે કદી પરિવારને અન્યાય નથી કર્યો. તેમણે ઘરના કાર્યોને ક્યારેય અવગણ્યા નથી.”

તરલા દલાલના જીવનના અંતિમ દિવસો તેમના પૌત્રો સાથે સમય વીતાવવાનું વધુ પસંદ કરતા હતા.

‘ધ એમ્પરર ઓફ સોન્ગ’ નૌશાદની અનકહી વાતો

હાલમાં જ ભારતીય સિનેમાએ તેના સફળતાપૂર્વકના ૧૦૦ વર્ષ પૂરા કર્યા અને આ સો વર્ષો દરમિયાન ભારતીય સિનેમાની ઘણી ‘ઈન્સાઈટ્સ’આપણે માણીપણ છે. ફિલ્મોના મુખ્ય કલાકારો, તેની કથાવસ્તુ, સંવાદો કે પછી ગીતોનું ઊંડાણપૂર્વક વિશ્લેષણ કરતા અનેક પુસ્તકો હજી સુધી પ્રસિદ્ધ થઈ ચૂક્યા છે. કેટલાય હીરોને ‘લેજન્ડ’ બનાવતા પુસ્તકો એક સમયે બેસ્ટ સેલરની હરોળમાં સ્થાન પામ્યા હતા, પરંતુ આ સૌમાં મ્યુઝિક ડાયરેક્ટર્સ વિશે ખૂબ જૂજ પ્રમાણમાં લખાયું છે, જેમણે સંગીતના માધ્યમથી ફિલ્મોને એક અલગ જ સ્તરની નામના અપાવી છે. સંગીતના મહાન કલાકારોએ ફિલ્મી ગીતોમાં પોતાનો આત્મા અર્પી દઈ અનેક ઉત્કૃષ્ટ ગીતો રચ્યા છે અને તેથી જ તેફિલ્મોય અમર ભારતીય સિનેમાના ઈતિહાસમાં અમર બની ગઈ છે. આવા જ એક ‘લેજેન્ડ’ ગણાવી શકાય એવા મ્યુઝિક ડાયરેક્ટર નૌશાદ અલીના જીવન આધારિક હાલમાં એક પુસ્તક‘નૌશાદનામાઃ ધ લાઈફ એન્ડ મ્યુઝિક ઓફ નૌશાદ’લખાયું, જેના લેખક રાજુ ભરતન છે. વાસ્તવમાં રાજુ એ હિંદી સિનેમાજગતના ગીતોના પ્રખ્યાત ઈતિહાસકાર તથા ‘ઈલ્યુસ્ટ્રેટેડ વિકલી’ના પૂર્વ પત્રકાર છે.

રાજુએ આ પુસ્તકમાં નૌશાદના જીવનના અને ખાસ કરીને તેમની કારકિર્દીના લગભગ દરેક પાસાંઓને આવરી લીધા છે. તેમની સાથે ગાળેલા વર્ષોની સ્મૃતિઓ અને અંગત કિસ્સાઓને હળવી શૈલીમાં છતાં ખૂબ રસપ્રદ રીતે રાજુએ આલેખ્યા છે. આ પુસ્તકની ખાસિયત એ છે કે તે પરંપરાગત શૈલીમાં લખાતા જીવનચરિત્રના અન્ય પુસ્તકો જેવું નથી, જેમાં નૌશાદના જુદા જુદા તબક્કાઓનું વિસ્તૃત રીતે વર્ણન કરાયું હોય. બલ્કે આ પુસ્તકમાં તેમના જીવનના શરૂઆતના વર્ષો અને ફિલ્મમાં તેમના પદાર્પણ વિશેની વાતોનો માત્ર પરિશિષ્ટમાં જ સમાવેશ કરાયો છે. વળી, ૫ મે, ૨૦૦૬ના રોજ થયેલા એમના મૃત્યુ વિશેની આખી ઘટનાને પણ માત્ર ત્રણ ફકરામાં જ આવરી લેવામાં આવી છે. રાજુએ નૌશાદના અંગત જીવનમાં ખાંખાખોળા કરવા કરતાં તેમના કાર્યકાળને વધુ પ્રાધાન્ય આપ્યું. વળી, બંધબેસતા ઉદાહરણો સાથે તેમની વાતોને સાંકળવાપુસ્તકમાં ઘણીવાર તેમણે સમયને આગળ-પાછળ પણ કર્યો છે.આ પુસ્તકમાં વિશેષ ધ્યાન તેમની શાસ્ત્રીય સંગીતના રાગોની ઉમદા આવડત પરત્વે આપવામાં આવ્યું છે. આ ઉપરાંત, તેમના ખાસ માનવંતા કુશળ વાદકો માટે પણ એક આખું પ્રકરણ ફાળવવામાં આવ્યું છે. ગીતકાર શકીલ બાદયુની, મજરૂહ સુલતાનપુરી તથા મોહમ્મદ રફી, શમશાદ બેગમ અને લતા મંગેશકર જેવા ગાયકો સાથેના તેમના સંબંધો વિશે પણ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. નૌશાદની કવિતાઓ વિશેના લગાવને લઈએ રાજુ લખે છે કે, “નૌશાદ માટે હંમેશાં કવિતા પહેલાં આવતી અને ત્યારબાદ સંગીત આવતું. તેઓ કવિતાઓમાં સંગીત અને સંગીતમાં કવિતાઓ એ પ્રમાણે સાંકળીલેતાં કે એ બંને ક્યાં ભેગા થાય છે એ કોઈ શોધી જ ન શકે અને એ જ તેમના સંગીતને વધુ મધુર બનાવતુંહતું. આ ઉપરાંત, શકીલની કવિતાઓ અને નૌશાદનાં સંગીત એકબાજાના પરસ્પર કહી શકાય.”

જો કે આ પુસ્તકના કેટલાક અંશો દરમિયાન લેખક વાંચકોને જકડી રાખવામાં નિષ્ફળ થતાં હોવાનું અનુભવાય, છતાં તેની માહિતી અને હકીકતો ખૂબ જ રસપ્રદ છે. એક કિસ્સો ટાંકતા રામુ લખે છે કેજ્યારે એક પુસ્તકના મુખપૃષ્ઠ પર નૌશાદે લતા મંગેશકરનો ફોટો જોયો ત્યારે તેમનો ચહેરો પડી ગયો હતો અને તેથી તેમણે લતા મંગેશકરને કઈ રીતે ઉર્દુ ભાષાના વિવિધ શબ્દોના સચોટ ઉચ્ચારો, પ્રયોગો અને લયમાં બેસાડવાની રીતો સમજાવી હતી તે વિશે રાજુ સાથે વાતો કરી હતી અને ત્યારબાદ ખૂબ જ સહજતાથી તેમણે રાજુને પૂછ્યું હતું કે, “સંગીતની સમગ્ર રચના કરનારને સ્થાને માત્ર તેના એક ઈન્ટરપ્રિટરને શા માટે મુખપૃષ્ઠ પર સ્થાન આપવામાં આવ્યું?” આમ આવા અનેક સંવાદો અને કિસ્સાઓ રાજુએ ખૂબ જ સુંદરતાથી પુસ્તકમાં વીણી લીધા છે. 

નૌશાદની એ સમયના સંગીતકાર સી રામચંદ્ર સાથે બરાબરની હરીફાઈ જામી હતી અને આ વિશે પણપુસ્તકમાં ખાસી એવી માહિતી આપવામાં આવી છે. રાજુએ વર્ષ ૧૯૫૦ના પાછળના કેટલાક વર્ષોમાં શંકર-જયકિશને નૌશાદને આપેલી ચુનોતી વિશે પણ પુસ્તકમાં લખ્યું છે. વળી, શરૂઆતના વર્ષોમાં નૌશાદની પ્રિય ગાયિકા રહી ચૂકેલી શમશાદ બેગમની તેમણે લતા મંગેશકરના ઉદય સાથે તેમની પત્ની આલિયાના સૂચનને માન આપીને કઈ રીતે અવગણના કરી એ વિશે પણ રાજુએ વિસ્તૃત વર્ણન કર્યું છે. આ ઉપરાતં, સુરૈયા-દેવાનંદના પ્રેમપ્રકરણના તેઓ કેટલા તીવ્ર વિરોધી હતા તેની પણવિસ્તૃત વાતો આ પુસ્તકમાં આવરી લેવાય છે. નૌશાદ બોલિવૂડમાં તેમના સ્ટ્રગલિંગના દિવસો ક્યારેક ભૂલ્યા નહોતા. કામ માટે એક સ્ટુડિયોથી બીજા સ્ટુડિયો સુધી રખડવું તથા આવકની અનિશ્ચિતતા વિશેની સતત ચિંતા એમની સ્મૃતિમાં હંમેશાં અકબંધ રહી હતી અને એટલે જ તેઓ તેમના પુત્રોને ફિલ્મી દુનિયાથી દૂર રાખવા ઈચ્છતા હતા.

આ ઉપરાંત રાજુએ નૌશાદના તલત મહમૂદ સાથે કામ નહીં કરવાના વાસ્તવિક કારણને પણ પુસ્તકમાં વર્ણવ્યું છે. વાસ્તવમાં ઘણાં લોકો એવું માને છે કે તલત મેહમૂદે એકવાર નૌશાદની હાજરીમાં સ્મોકિંગ કર્યું હતું અને તેના કારણે નૌશાદ નારાજ થયાં હતા અને તેમની સાથે કાર્ય કરવાનું બંધ કર્યું હતું, પરંતુ હકીકત કંઈક અલગ હતી. નૌશાદ જ્યારે મુકેશ અને તલત મેહબૂબની ગાયિકી દરમિયાન કમ્પોઝિશન કરતાં ત્યારે તેઓને તેમનું સંગીત એક સીમા પૂરતું મર્યાદિત થઈ જતું હોય એવો અનુભવ થતો, પરંતુ જ્યારે તેઓ મોહમ્મ્દ રફી સાથે કામ કરતાં ત્યારેતેમને કમ્પોઝિશન માટે પૂરતી સ્વતંત્રતાનો અનુભવ થતો. આથી પોતાનું સંગીત એક સીમામાં ન બંધાય જાય એ માટે તેમણે તલત સાથે કામ કરવાનું બંધ કર્યું હતું. આમ આવી અનેક હકીકતોને, નૌશાદ સાથે થયેલા વાસ્તવિક સંવાદોને આધારે રાજુએ આ પુસ્તકમાં સ્થાન આપ્યું છે, જે પુસ્તકને વધુ લોકપ્રિય બનાવી રહ્યું છે. 

નૌશાદ જેવા મહાન કલાકારના જીવનચરિત્ર વિશે વાંચવું એમ પણ એક રસપ્રદ વાત છે અને જ્યારે પાંચ દાયકા સુધી તેમની સાથે સમય ગાળી ચૂકેલા કોઈ લેખકે તેમની યાદોના નિચોડને પુસ્તકમાં કંડાર્યો હોય તો તે પુસ્તક વધુ રસાળ અને જીવંત બની જાય છે. રાજુ ભરતનના ઊંડાણપૂર્વકના વિશ્લેષણ અને નાની નાની વાતોની રસપ્રદ રીતે રજૂઆતને કારણે સંગીતપ્રેમીઓ તથા ખાસ કરીને નૌશાદ જેવા મહાન કલાકારના હાર્ડકોર ફેન માટે આ પુસ્તક વાંચવા માટે બિલકુલ યોગ્ય છે.

૮૨ વર્ષની વયે આપ્યું સંગીત

હિંદુસ્તાની શાસ્ત્રીય સંગીતમાં નૌશાદ અલી બેનમૂન સંગીતકારોની હરોળમાં સ્થાન પામે છે. તેમનો જન્મ અને ઉછેર ઉત્તરપ્રદેશના લખનૌ શહેરમાં થયો હતો. રૂઢિચુસ્ત ઈસ્લામિક પરિવારમાં જન્મ થયો હોવા છતાં સંગીત માટેના તેમના અનહદ લગાવને કારણે તેઓ વર્ષ ૧૯૩૭માં મુંબઈ પોતાનું નસીબ અજમાવવા આવી ગયા. તેમણે વર્ષ ૧૯૪૦માં સૌપ્રથમ ફિલ્મ ‘પ્રેમ નગર’માં પોતાનું સંગીત આપ્યું, પણ ખરી સફળતા એમને વર્ષ ૧૯૪૪માં આવેલી ‘રતન’ નામની ફિલ્મથીમળઈ હતી અને ત્યારબાદ થોડાં જ વર્ષોમાં નૌશાદે હિંદી સિનેમાના સંગીતજગતમાં ઘણી પ્રસિદ્ધિ મેળવી હતી, જે લગભગ વર્ષો સુધી કાયમ રહી હતી. તેમની ઘણી ફિલ્મોએ સિલ્વર જ્યુબિલી અને ડાયમંડ જ્યુબિલીનો પણ સ્વાદ ચાખ્યો હતો. અનેક ઉત્કૃષ્ટ ફિલ્મો જેવી કે ‘અંદાઝ (૧૯૪૯)’, ‘બૈજુ બાવરા (૧૯૫૨)’, ‘મધર ઈન્ડિયા (૧૯૫૭)’ તથા ‘મુઘલ-એ-આઝમ’ આજે પણ તેના બેજોડ સંગીત માટે લોકપ્રિય છે. તેમણે વર્ષ ૨૦૦૫માં ‘તાજ મહલઃ એન એટરનલ લવ સ્ટોરી’ નામની ફિલ્મમાં ૮૬ વર્ષની ઉંમરે પોતાનું સંગીત આપ્યું હતું, જે તેમની અંતિમ ફિલ્મ પુરવાર થઈ હતી. તેના એક વર્ષ બાદ એટલે કે વર્ષ ૨૦૦૬માં તેમણે પોતાનો દેહત્યાગ કર્યો હતો. નિરંતર સારું સંગીત આપવા માટે નૌશાદની હઠ તથા જાહેરમાં લોકો સામે પોતાની એક આગવી છબી જાળવી રાખવા માટેની તેમની સલૂકાઈ અવર્ણનીય હતી અને એથી જ નૌશાદ સાથે આશરે ૫૦ વર્ષ સુધી સંપર્કમાં રહેલા રાજુ ભરતને સંગીતના આ ઉસ્તાદ વિશે કેટલીક અકથિત વાતો વર્ણવવાનું બીડું ઝડપ્યું હતું. નૌશાદને વર્ષ ૧૯૮૨માં ‘દાદાસાહેબ ફાડકે એવોર્ડ’ તથા વર્ષ ૧૯૯૨માં ‘પદ્મ ભૂષણ’થી સન્માનિત કરવામાં આવ્યા હતા.

સૈનિકોના સન્માન માટે કાર્યરતઃ અનુરાધા પ્રભુદેસાઈ

‘મને એકમાત્ર અફસોસ એ છે કે દેશની સેવા માટે મારી પાસે માત્ર આ એક જ જન્મ છે.’ લડાખના એડવેન્ચરસ માહોલમાં જ્યારે તમે ટ્રાવેલ કરતાં હો અને દેશના જવાનો માટે લખાયેલું આ વાક્ય તમારી આંખે ચડે ત્યારે શેર લોહી ચડી ગયાનો અનુભવ ચોક્કસ થાય, પણ થોડા જ દિવસોમાં આપણે પોતાની રૂટિન લાઈફમાં એવા ગોઠવાઈ જતા હોઈએ છીએ કે દેશભક્તિનો બધો જ નશો પળવારમાં ઓસરી જતો હોય છે. આપણા સૌ પાસે જિંદગી જીવવા અંગત ધ્યેયો તો અનેક હોય છે, જ્યારે કેટલાક લોકો એવા છે જે અન્યના હૃદયને સ્પર્શતા હોય છે અને એ જ તેમનો ધ્યેય પણ બની જાય છે. 

આ વાત ઓગસ્ટ, ૨૦૦૪ની છે. અનુરાધા પ્રભુદેસાઈ નામની એક મહિલા મુંબઈની એક બેન્કમાં નોકરી કરીપોતાના પતિ અને બાળકો સાથે દેશની અન્ય સ્ત્રીઓની જેમ જ સામાન્ય જિંદગી પસાર કરી રહી હોય છે. એવામાં અનુરાધા, તેમના પતિ અને અન્ય એક દંપતી સાથે લડાખની સફરે ઉપડ્યા અને ત્યાંથી અનુરાધાના જીવનની નવી શરૂઆત થાય છે. લાખો ટુરિસ્ટોની જેમ અનુરાધાએ પણ કારગીલનીએ ઐતિહાસિક જગ્યાની મુલાકાત લીધી, પણ દેશભક્તિનું જે તોફાન એમના મનમાં ઊઠ્યું એ બાકી ટુરિસ્ટો કરતાં કંઈક અલગ હતું.કારગીલની સ્મૃતિને યાદ કરતાં ત્યાંના ગાઈડે તેમને એક સ્થળ બતાવ્યું જ્યાં યુદ્ધના સમયે દેશના જવાનોની લાશોનો ઢગલો પડ્યો હતો. આ ઉપરાંત, લેહના વાતાવરણની વિષમ પરિસ્થિતિ, કાળજું ઠરી જાય એટલી તીવ્ર ઠંડી અને વારંવાર થતા હિમપ્રપાતની સ્થિતિમાં અડીખમ ઊભાં રહી દેશ માટે લડતાં જવાનોના જીવનને આટલા નજીકથી અનુભવી અનુરાધા સમસમી ઊઠ્યા. તેમને મનમાં વારંવાર એક પ્રશ્ન ઊઠવા લાગ્યો કે શું દેશના આ સૈનિકોને તેમના આટલા મોટા બલિદાન માટે આપણે પૂરતું સન્માન આપીએ છીએ? અને આ એક પ્રશ્ને અનુરાધા અને તેના મિત્ર વિક્રમ જોશીને હચમચાવી દીધા અને તેઓએકારગીલ યુદ્ધની યાદગીરી સમા વિજયસ્તંભ પાસે આપણા દેશોના જવાનોના બલિદાનને લોકો સુધી પહોંચાડવાની તથા પાંચ વર્ષ સુધી કારગીલ આવવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી. 

લેહથી ફરી આવ્યા બાદ અનુરાધાના જીવનનું ધ્યેય અને દિશા નક્કી હતા અને તેણે દેશના જવાનો માટે કામગીરી શરૂ કરી. તેમણે વર્ષ ૨૦૦૫ની રક્ષાબંધનમાં દેશના જવાનોને મળવા માટે આર્મીના ઉચ્ચ અધિકારોને અનેક પત્રો લખ્યા. શરૂઆતમાં આર્મીના અધિકારીઓ નકારાત્મક પ્રતિસાદ આપ્યો પણ અનુરાધાના અથાક પ્રયત્નોથી અંતે આર્મીએ તેને પોતાના જવાનોને મળવાની પરવાનગી આપી અને એ સાથે અનુરાધા અને અન્ય ૩૬ યુવતીઓએત્યાંના જવાનોને રાખડી બાંધી હતી. 

ત્યારબાદ તો કારગીલના જવાનોને મળવા જવાના એક અલગ જ દોરની શરૂઆત થઈ. છેલ્લા દસ વર્ષોમાં તેઓ લગભગ ૧૪ વખત કારગીલની મુલાકાત લઈ ચુક્યા છે અને દરેક વખતે તેમણે સૈનિકોને લડવા માટે અનોખી પ્રેરણા આપી છે. એક ઈન્ટરવ્યુમાં તેમણે જણાવ્યું હતું કે, “આજે દેશના યુવાનોને નવા જન્મેલા સેલિબ્રિટીઝના સંતાનો અને ફિલ્મ એવોર્ડ્ઝના વિજેતાઓના નામ બખૂબી યાદ રહેતા હોય છે, પણ પરમવીર એવોર્ડ્ઝ વિશે પૂછવામાં આવે તો તેમની પાસે કોઈ જવાબ નથી હોતો.” અને એટલા જ માટે તેમણે કારગીલ શહીદોની ગાથા વર્ણવતી અનેક બુકલેટ અને તે માટે તેમણે લખેલી કવિતાઓની ૪૦૦થી વધુ કોપી પબ્લિશ કરી છે. અનુરાધા શાળા અને કોલેજોના નવયુવાનો તથા મલ્ટીનેશનલ કંપનીના બિઝનેસ ટાયકૂનો સમક્ષ પણ આ જવાનોની અભૂતપૂર્વ કામગીરીને બિરદાવવા ૧૫૦થી પણ વધુ પ્રેઝન્ટેશન અને ૧૦૫ જેટલા લેક્ચર્સ આપી ચૂકી છે. આ પ્રેઝન્ટેશનથી મદદથી સામાન્ય નાગરિકોમાં દેશના જવાનોની કપરીજીવનશૈલી વર્ણવવામાં આવી છે. 

વર્ષ ૨૦૦૯માં જ્યારે તેમની પ્રતિજ્ઞા પૂરી થઈ ત્યાં સુધીમાં તેમણે સૈન્યના ઉચ્ચ અધિકારીઓને પણ પોતાની અદભુત કામગીરીથી પ્રસન્ન કરી દીધા હતા અને તેથી જજ બ્રિગેડિયર પાલે તેમને આ કામ ચાલુ રાખવા પ્રોત્સાહન આપ્યું હતું. આથી અનુરાધાએ તેના આ કામને વધુ શિસ્તબદ્ધ કરવા ‘લક્ષ્ય ફાઉન્ડેશન’ની સ્થાપના કરી હતી. તેનો એકમાત્ર હેતુ યુવાનોમાં દેશભક્તિ જગાવી જવાનો માટે સન્માનની ભાવના જન્માવવાનો હતો. અનુરાધાએ સ્થાપેલી આ સંસ્થાએ સૌપ્રથમ ‘દિવાલી વિથ સોલ્જર’ નામનો કાર્યક્રમ યોજ્યો હતો, જેમાં દરિયાની સપાટીથી આશરે ૧૮,૦૦૦ ફૂટ જેટલી ઊંચાઈએ દેશની સીમા પર ફરજ બજાવતા આ જવાનોને મીઠાઈઓ અને ઘરનું ખાવાનું આપી દિવાળીની ઉજવણી કરવામાં આવી હતી. 

દર વર્ષે આ સંસ્થા ૪૦ લોકોની સાથે જુલાઈ અને ઓગસ્ટ મહિનામાં લડાખની મુસાફરી કરે છે. જોકે આ કોઈ ટુર કે કેમ્પ નથી, પણ જવાનોને પ્રોત્સાહન પૂરું પાડવાના આશયથી સામાન્ય નાગરિકોને ત્યાં લઈ જવામાં આવે છે. આપણા દેશના સામાન્ય નાગરિકોને જવાનો સાથે વાતો કરવાનો એક અવસર આપવામાં આવે છે તથા તેમના પરિવારોનીસ્મૃતિને એકબીજા સાથે વાગોળવામાં આવે છે. હજી સુધી આશરે ૪૫૦ જેટલા નાગરિકોએ કારગીલના આ જવાનોની મુલાકાત લીધી છે.જાન્યુઆરી, ૨૦૧૨માં અનુરાધાએ તેની બેન્કની નોકરી છોડી દીધી અને સંપૂર્ણ ધ્યાન દેશની સેવામાં આપવાનું શરૂ કર્યું. તેમની જવાનો સાથેની આત્મીયતા એટલી ઊંડી બની કે ૫૭ વર્ષીય અનુરાધાને હવે કારગીલ રેજિમેન્ટમાં જવાનો ‘મા’, ‘માસી’,‘મેમ’ જેવા નામોથી યાદ કરે છે. જ્યારે અનુરાધાને હવે પછીના વર્ષોના ધ્યેય વિશે પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે તેમણે કહ્યું હતું કે, “ હું એક ‘વીર ભવન’ સ્થાપવાનું સ્વપ્ન જોઉં છું, જે એક વિશાળ ઓડિટોરિયમ હશે અને તેની દીવાલો પર આપણા સૈનિકોના ચિત્રો અને તેમની યશગાથા વર્ણવવામાં આવી હશે.”

પ્રાચીન ભારતનો અનોખો ક્વીઝ કાર્યક્રમઃ‘અવધાનમ્’

 હાલમાં ન્યુઝ ચેનલો પર પ્રાઈમ ટાઈમના શોમાં એક નાનકડાં બાળક કૌટિલ્ય પંડિતે સૌનું ધ્યાન ખેંચ્યું હતું. નાનકડી ઉંમરમાં જ તેના મગજના થયેલા અદભુત વિકાસથી માત્ર તેના માતા-પિતા જ નહીં, પણ દેશના મનોચિકિત્સક પણ આશ્ચર્યમાં ડૂબી ગયા છે. કૌટિલ્યના ભૂગોળ, અર્થશાસ્ત્ર, રાજકારણ અને આના જેવા બીજા અનેક ઊંડાણપૂર્વક અભ્યાસ માગી લેતા વિષયો માટેના ‘સહજ’ જ્ઞાન માટે તેને હવે આખા દેશમાં ‘ગૂગલ બોય’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. પાંચ વર્ષની નાની ઉંમરમાં જ્યાં સામાન્ય રીતે બાળકો ‘એબીસી’ના પાઠો ભણતાં હોય છે, ત્યાં કૌટિલ્ય આખા દેશની નદીઓના નામોને આવરી લેતી કવિતા ઠાઠથી ગાતો નજરે ચડે છે. કૌટિલ્યના જ્ઞાન અને યાદશક્તિને જ્યારે આજે આખા દેશમાં પ્રોત્સાહન મળી રહ્યું છે ત્યારે શું તમે જાણો છો કે મુઘલોના સમયથી આપણા દેશમાં કળા, સાહિત્ય, મેમોરી (યાદશક્તિ) અને એકાગ્રતાને બિરદાવતો એક અનોખો કાર્યક્રમ યોજવામાં આવે છે?

વાસ્તવમાં આંધ્રપ્રદેશ રાજ્યમાં ‘અવધાનમ્’ના નામથી એક પ્રચલિત કાર્યક્રમ યોજવામાં આવતો હોય છે. ‘અવધાનમ્’ એ એક એવી પ્રક્રિયા છે, જેમાં તમારી યાદશક્તિની સાથે સાહિત્ય અને તેના વિશેની સમજની પણ કસોટી કરવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે યાદશક્તિને મેથેમેટિકલ ગણતરીઓ સાથે જોડવામાં આવતી હોય છે અને સાહિત્યને કળા સાથે સાંકળવામાં આવે છે, પણ વ્યક્તિની યાદશક્તિ, એકાગ્રતા અને સાહિત્ય વિશેની ઊંડાણપૂર્વકના જ્ઞાનને એકસાથે સાંકળી આ અનોખી પ્રક્રિયા ‘અવધાનમ્’ રૂપે વર્ષોથી આપણા દેશમાં ચાલતી આવી છે. ‘અવધાનમ્’ની આખી પ્રક્રિયા દરમિયાન તમારું જ્ઞાન અને એકાગ્રતા એ જ એકમાત્ર સાધન હોય છે, જે તમને આ આખી પ્રક્રિયામાં સફળ બનાવે છે. આ ઉપરાંત અન્ય કોઈ બાહ્ય સાધનો આપવામાં આવતા નથી. વળી, તેમાં એકસાથે એક કરતાં વધુ કાર્યો કરવાના હોવાથી તમારા સંયમ, એકાગ્રતા અને ધ્યાનની ખૂબ જ ચીવટાઈપૂર્વક કસોટી કરવામાં આવે છે. આમ ‘અવધાનમ્’ની આખી પ્રક્રિયા ખૂબ જ રસપ્રદ હોય છે. 

જે વ્યક્તિ ‘અવધાનમ્’ ની પ્રક્રિયામાં સંપૂર્ણપણે સફળ થાય છે તેને ‘અવધાની’ કહે છે. ‘અવધાનમ્’માં એક સ્પર્ધક હોય છે અને તેને કેટલાક પ્રશ્નો પૂછીને તેની કસોટી કરવામાં આવતી હોય છે. આ પ્રશ્નો પૂછવા માટે સાહિત્યનો ઊંડો અભ્યાસ ધરાવતી સિદ્ધહસ્ત વ્યક્તિઓ કે પછી અગાઉ આ પ્રક્રિયામાંથી સફળતાપૂર્વક પસાર થઈ ગયેલા અવધાનીઓને નીમવામાં આવતા હોય છે, જેમને ‘પૃચ્છક’ કહેવામાં આવે છે. જે પૃચ્છક પહેલો પ્રશ્ન પૂછે તેને ‘પ્રધાન પૃચ્છક’ કહેવામાં આવે છે. જોકે તેનું મહત્ત્વ અન્ય પૃચ્છક જેટલું જ હોય છે. પૃચ્છક સ્પર્ધકને એક પ્રશ્ન પૂછે છે અને તેના આધારે સ્પર્ધક એક પંક્તિ રચે છે અને તેનું ગાન કરે છે. ત્યારબાદ અન્ય પૃચ્છક ફરી એને એક પ્રશ્ન કરે છે, જેને આધારે તે સ્પર્ધક બીજી પંક્તિ રચે છે અને તેનું ગાન કરે છે. આમ છેલ્લા પ્રશ્ન સુધી સ્પર્ધક પંક્તિની રચના કરે છે અને તેનું ગાન કરે છે. પૃચ્છક સામાન્ય રીતે કોઈ એક શબ્દને આધારે આખી પંક્તિ રચવા અથવા તો કોઈ એક શબ્દના ઉપયોગ વિના આખી પંક્તિ રચવા કે પછી કોઈ એક નિશ્ચિત બંધારણમાં કવિતા રચવા માટે સ્પર્ધકને પ્રશ્ન પૂછી શકે છે.

અહીં પડકાર એ છે કે તેણે રચેલી પંક્તિ અને તેનો પ્રશ્ન અનુસાર ક્રમ યાદ રાખી અંતમાં આખી કવિતા રજૂ કરવાની હોય છે, જેને ‘ધારણા’ કહે છે. વળી, આ આખી પ્રક્રિયા દરમિયાન કેટલાક પૃચ્છકો એવા પણ નીમવામાં આવ્યા હોય છે જે સ્પર્ધકનું ધ્યાનભંગ કરવા માટે કેટલાક અપ્રસ્તુત પ્રશ્નો પૂછતા હોય છે. આ પ્રશ્નોના સ્પર્ધક કેટલી કુશળતા અને ચતુરાઈથી ઉત્તર આપે છે તેના પર તેની બુદ્ધિમત્તાને આંકવામાં આવતી હોય છે અને આ સાથે જ એક પૃચ્છક ઘંટ પણ વગાડતો હોય છે. આ તમામ પ્રક્રિયાની સાથે સ્પર્ધકે કેટલી વાર આ ઘંટ વગાડવામાં આવ્યો હતો તેની પણ ગણતરી મનમાં રાખવાની હોય છે. આમ, એકસાથે તમારું મન જુદા જુદા કામો કેટલું એકાગ્ર છે તેની ખરી કસોટી ‘અવધાનમ્’માં કરવામાં આવે છે. 

‘અવધાનમ્’ની પ્રક્રિયા અનેક દિવસો સુધી પણ ચાલી શકે છે.પૃચ્છકોની સંખ્યા જેમ વધુ તેમ ‘અવધાનમ્’ વધુ કઠિન બને છે. જો પૃચ્છકોની સંખ્યા આઠ હોય તો તેને ‘અષ્ટવધનમ્’, સો હોય તો ‘શતવધનમ્’ અને હજાર હોય તો ‘સહસ્રવધનમ્’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. દરેક પૃચ્છકનું કામ નિશ્ચિત હોય છે અને એ પ્રમાણે આખા ‘અવધાનમ્’ની રચના કરવામાં આવી હોય છે. આ ઉપરાંત, કેટલાક ઓછા જાણીતા પણ રસપ્રદ ‘અવધાનમ્’ના પ્રકાર પણ જાણવા જેવા છે, જેમાં ‘ચિત્રવધનામ્’(ચિત્રોના ઉપયોગથી પ્રશ્નોત્તરી), ‘નૃત્યવધનામ્’(નૃત્યના માધ્યમથી પ્રશ્નોત્તરી), ‘ગણિતવધનમ્’(ગણિત આધારિત પ્રશ્નોત્તરી) અને ‘નેત્રવધનમ્’(આંખોથી પ્રશ્નોત્તરી)નો સમાવેશ થાય છે. 

અકબરના સમયમાં શરૂઆત

વાસ્તવમાં કળા અને જ્ઞાનના ફેલાવા માટે પ્રખ્યાત એવા અકબરના સમયથી સંસ્કૃત ભાષાના સાહિત્યને વધુ સમૃદ્ધ બનાવવા માટે ‘અવધાનમ્’ની શરૂઆત કરવામાં આવી હતી, પરંતુ ત્યારબાદ કન્નડ અને તેલુગુ ભાષા સાથે સંકળાયેલા કવિઓએ આજ સુધી ‘અવધાનમ્’ને જીવંતરાખ્યું છે. સૌપ્રથમ ‘અવધાનમ્’ વર્ષ ૧૮૫૦માં માદાભુશી વેંકટાચાર્યના નેતૃત્વ હેઠળ યોજવામાં આવ્યું હતું.લેખક આર. એકમ્બરાચાર્યાલુ પ્રમાણે વર્ષ ૧૮૩૫માં વેંકટાચાર્યએ ‘અષ્ટવધનમ્’(આઠ પૃચ્છક)અને ‘શતવધનમ્’(સો પૃચ્છક) માટેના નિયમો ઘડ્યા હતા. વેંકટાચાર્ય ફ્રેન્ચ અને લેટિન ઉપરાંત બીજી અન્ય આઠ ભાષાઓના પણ જાણકાર હતા અને તેમણે આ બધી જ ભાષાઓમાં ‘અવધાનમ્’ રજૂ કર્યું હતું. ત્યારબાદ ચેલૈલા વેંકટ શાસ્ત્રી અને દિવકાર્લા તિરૂપથી શાસ્ત્રીની જુગલબંધીએ ‘અવધાનમ્’ને ફરી જીવંત કરવામાં ઘણો મોટો ફાળો આપ્યો હતો. તેમણે આંધ્રપ્રદેશમાં ફરી ‘અવધાનમ્’નો પુનરોદ્ધાર કર્યો. ૨૦મી સદીની શરૂઆતમાં આંધ્રપ્રદેશની શાળા અને કોલેજોમાં ‘અવધાનમ્’ને ઘણું મહત્ત્વ આપવામાં આવ્યું હતું. અલબત્ત, તેના પદ્ધતિસરના અભ્યાસના અભાવે ‘અવધાનમ્’માં રસ લેતા લોકોનું પ્રમાણ ઘટવા લાગ્યું હતું. આજે આંધ્રપ્રદેશમાં લગભગ ૪૦ જેટલા અવધાનીઓ છે, જેમણે આ વર્ષો જૂનો વારસો જાળવી રાખ્યો છે. 

સૌથી નાનો અવધાની

સૌથી નાની વય ધરાવતો અવધાની શ્રીકાંત

અન્ય બાળકોની જેમ જ શ્રીકાંત પણ એની શાળાના પહેલા દિવસે રડતો હતો અને ત્યારપછીના દિવસો દરમિયાન પણ તે રડતો જ રહ્યો. શાળાના આચાર્યએ જ્યારે આ વાત નોંધી ત્યારે એમણે શ્રીકાંતનેઆ માટેનું કારણ પૂછ્યું તો તેણે જવાબ આપ્યો કે તેણે ઘરે જવું છે, કારણ કે અહીં શાળામાં તે કશું જ નવું નથી શીખતો. આચાર્ય થોડાં અચકાયા અને તેમણે શ્રીકાંતને એક કાવ્ય પઠન કરવા કહ્યું અને તેમના આશ્ચર્યની વચ્ચે એકપણ ભૂલ વગર શ્રીકાંતે એ કવિતા ખૂબ સારી રીતે ગાઈ. આચાર્યને સમજાયું કે શ્રીકાંત એની ઉંમરના બાળકો કરતાં વધુ જિજ્ઞાસુ અને હોંશિયાર છે. આજે આ જ બાળકે માત્ર ૧૫ વર્ષની ઉંમરે સૌથી યુવાન ‘અવધાની’નું બિરૂદ મેળવીને તેના માતા-પિતા અને શિક્ષકોને ગર્વ અપાવ્યું છે. જ્યારે બીજી બાજુ આશરે જિંદગીના છ દાયકા પસાર કરી ચૂકેલા ડો. મેદસાની મોહન સૌથી લાંબી ‘અવધાનમ્’ની કસોટીમાંથી પસાર થયા હતા. તેઓ૧૮મી ફેબ્રુઆરીથી ૨૦મી માર્ચ સુધી ‘અવધાનમ્’ની આખી પ્રક્રિયામાંથી સફળતાપૂર્વક પસાર થયા હતા અને તેથી જ તેમને ‘અપૂર્વ પંચ સહસ્રવધનમ્ સર્વભૌમા’ના બિરૂદથી નવાજવામાં આવ્યા હતા. ડો. મોહનની આ અનોખી સિદ્ધિને ગિનેસ બુક ઓફ વર્લ્ડ રેકોર્ડઝ્માં સમાવવા માટેની પ્રક્રિયા હાલમાં ચાલી રહી છે. આ ઉપરાંત સૌથી વૃદ્ધ જીવીત અવધાની સી.વી. સુબન્ના છે, જેમની ઉંમર લગભગ ૮૪ વર્ષની છે અને હાલમાં આંધ્રપ્રદેશના પ્રોદુત્તુર શહેરમાં જીવનના અંતિમ દિવસો ગાળી રહ્યા છે.

12મી નવેમ્બર, ૨૦૧૩ના રોજ આ લેખ ગુજરાત ગાર્ડિયનની પૂર્તિ "કલ્ચર ગાર્ડિયન"માં પ્રસિદ્ધ થયો છે.

વિશ્વની દમદાર મહિલાઓના અવાજોનો પડઘો ઝીલાયો

સમયઃ ડિસેમ્બર, ૨૦૧૨, સ્થળઃ દિલ્હી

અંધારી રાતે એક બસમાં એક મેડિકલ સ્ટુડન્ટ સાથે ક્રૂરતાપૂર્વક અમાનવીય વર્તન આચરવામાં આવે છે અને તેના મિત્રને પણ ઢોર માર મારવામાં આવે છે. છોકરીની સ્થિતિ એટલી ગંભીર થાય છે કે આ ઘટનાના થોડા દિવસ સુધી તો તે જીવન-મરણ વચ્ચે ઝોલા ખાતી હોય છે અને અંતે તેનું કરૂણ મોત થાય છે. આ વાત હવે લગભગ એક વર્ષ જેટલી ‘જૂની’ થઈ ગઈ છે અને આપણે પણ આવી ઘટનાઓથી ઘણાંખરાં અંશે ટેવાઈ ચૂક્યા છીએ, પણ ત્યારે જ પ્રશ્ન થાય કે આપણા જીવનમાં ક્યારેક આ સ્થિતિ સર્જાશે ત્યારે પણ શું આપણો આ સમાજ મીણબત્તીકૂચ કરીને તથા ન્યૂઝ ચેનલો એક બે ડિબેટનું સંચાલન કરીને નવી ‘મેટર’ની શોધમાં પડી જશે કે પછી આપણને ન્યાય આપવા કોઈ ‘કૃષ્ણ’ અવતારની રાહ જોવી પડશે?

અને આ સ્થિતિ ભારત જેવા એશિયાના માત્ર પછાત દેશોની નહીં, પરંતુ સમગ્ર વિશ્વમાં સ્ત્રીઓ કંઈક અંશે અસલામતી અનુભવતી હોય છે. આજે કલ્પના ચાવલા અને સુનિતા વિલિયમ્સ જેવી મહિલાઓ અવકાશ સુધી પહોંચી ગઈ છે, ત્યારે હજીય સ્ત્રીની ક્ષમતા અને બુદ્ધિશક્તિને પુરુષો સાથે સરખાવવામાં આવે છે અને તેની સાથે જ જાતીય ભેદભાવોનું પ્રમાણ વધે છે. આથી જ બ્રિટનના સૌથી મોટા બ્રોડકાસ્ટિંગ હાઉસ ‘બીબીસી’એ એક અનોખા પ્રોગ્રામની શરૂઆત કરી, જે ‘૧૦૦ વુમન સિઝન’ના નામથી ઓળખાયો. આ પ્રોગ્રામનો હેતુ સ્ત્રીઓને એકબીજાના વિચારો અને સમજની આપ-લે કરવા પૂરતો સમય અને અવકાશ આપવાનો હતો. વાસ્તવમાં બીબીસીએ ૭ ઓક્ટોબર, ૨૦૧૩ના રોજ ‘૧૦૦ વુમન સિઝન’ નામનો એક પ્રોગ્રામ લોન્ચ કર્યો હતો અને તેની પૂર્ણાહુતિના ભાગરૂપે ૨૫મી ઓક્ટોબરે બીબીસીના લંડન હેડક્વોટર્સ ખાતે એક કોન્ફરન્સ યોજવામાં આવી હતી, જેમાં દુનિયાની ૭૦ દેશોની ૧૦૦ સર્વશ્રેષ્ઠ મહિલાઓએ ડિબેટ તથા ઓપન ડિસ્કસન કર્યું હતું. 

આ મહિલાઓની પસંદગી તેમની લોકપ્રિયતાને આધારે ન કરતાં જીવનમાં વાસ્તવિક અનુભવોને વધુ પ્રાધાન્ય આપીને કરવામાં આવી હતી, જેમાંરાજકરણી, વકીલ, બિઝનેસવુમન, સામાજિક કાર્યકરો, લેખિકાઓ, સંગીતકાર, એક્ટર્સ, સ્પોર્ટ્સપર્સન અને કોમેડિયનોનો પણ આમંત્રિત કરવામાં આવ્યા હતા. વળી, આ કોન્ફરન્સમાં કેનિયાની ૨૦ વર્ષની એક યુવાન મહિલા જોઈસ ઓકા અરુગા જેવા તદ્દન નવા ચહેરાને પણ સ્થાન અપાયું હતું. વાસ્તવમાં જોઈસે તેના પિતાના મૃત્યુ બાદ તેના ભાઈ-બહેનોને ઉછેરવા માટે ઘરકામ કરવા જવું પડતું હતું અને તેને લીધે તેણે અભ્યાસ પણ છોડવો પડ્યો હતો. જોકે બીબીસીની આ પહેલથી તેને શૈક્ષણિક તાલીમ આપવામાં આવી રહી છે. આ પ્રકારની અનેક મહિલાઓ પોતાના સ્વનિરીક્ષણ માટે તથા દુનિયાભરના કેટલાક ચિંતાજનક મુદ્દાઓ વિશે વાતચીત કરવા બીબીસીના આ મંચ પર હાજર થઈ હતી. 

કોન્ફરન્સની શરૂઆત મલાલા યુસુફઝાઈ પર ફિલ્માવાયેલી એક ડોક્યુમેન્ટરીથી કરવામાં આવી હતી. કોન્ફરન્સને શરૂ કરતાં ફિયોના ક્રેકે જણાવ્યું હતું કે, “આ આખા પ્રોજેક્ટનું મૂળ ભારતમાં છે. નવી દિલ્હીની ઘટના પછી સ્ત્રીઓના હકોને લઈને એક નવી ડિબેટની શરૂઆત થઈ.”આ આખી કોન્ફરન્સ મુખ્ય ચાર ડિબેટની એક થીમ પર યોજવામાં આવી હતી. પહેલી ડિબેટ આપણી આસપાસ રોજિંદા જીવનમાં ઘટી રહેલી ઘટનાઓ તથા મુખ્ય સમાચારોને આધારિત રાખવામાં આવી હતી, જેને ‘ન્યુઝ ઓફ ધ ડે’નામ આપવામાં આવ્યું હતું. આ ડિબેટમાં ૧૦૦ મહિલાઓએ ત્રણ વિષયો જેવા કે, ફોન ટેપિંગ, સીરિયાની કટોકટી અને તેની મહિલાઓ પર અસર તથાવણઝારા સમાજ પ્રત્યે દાખવાતા ભેદભાવને પ્રાધાન્ય આપ્યું હતું. બીજી ડિબેટનું ‘ધ બિગ આઈડિયા’ તરીકે સંચાલન કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં છ મહિલાઓએ સ્ત્રીઓ કઈ રીતે પોતાના જીવનધોરણને સુધારી શકે એ વિશે કેટલાક મહત્ત્વના મુદ્દાઓનું વિસ્તૃત વર્ણન કરવામાં આવ્યું હતું. આ ડિબેટમાં સેન્ટ્રલ અમેરિકાના ગૌટમાલા શહેરની એટર્ની જનરલ ક્લોડિયા પેઝ-ઈ-પેઝ એ ઘરેલું હિંસા આચરનારાઓ માટે કાયદાકીય પ્રક્રિયા વધુ સખત કરવાની ભલામણ કરી હતી અને ત્યાં ઉપસ્થિત ૨૪ ટકા જેટલી સ્ત્રીઓએ આ વાત માટે સમર્થન આપ્યું હતું. આ ડિબેટમાં બ્રિટનની એક વકીલ, અફઘાનિસ્તાનની ભૂતપૂર્વ ડેપ્યુટી સ્પીકર, ઓપન સોસાયટી ફાઉન્ડેશનની સિનિયર એડવાયઝર, ટીવી પ્રેઝન્ટેટર તથા લેખિકા અને સામાજિક કાર્યકરે પણ અલગ અલગ વિષયોને આવરી લઈ અર્થપૂર્ણ ડિબેટ કરી હતી. 

કોન્ફરન્સની ત્રીજી ડિબેટ થીમમાં મહિલાઓને એક રસપ્રદ વિષય આપવામાં આવ્યો હતો, જે પૈકી ચાર મહિલાઓ જુદા જુદા ધર્મ સાથે સંકળાયેલી હતી, જ્યારે એક મહિલા સ્ટેન્ડ અપ કોમેડિયન કે જે નાસ્તિકવાદમાં માનનારી હતી તેમની વચ્ચે એક દમદાર ડિબેટ યોજવામાં આવી હતી. બ્રિટનની સ્ટેન્ડ અપ કોમેડિયન કેટ સ્મુર્થવાઈટનું માનવું છે કેદરેક ધર્મના ઈતિહાસમાં ક્યાંક ને ક્યાંકસ્ત્રીઓ પ્રત્યે ઊંડો દ્વેષભાવ સીધી કે આડકતરી રીતે રાખવામાં આવ્યો છે. સ્ત્રીનું માન સન્માન દુભાયુ હોય એવા ઘણાં કિસ્સાઓ દુનિયાના વિવિધ ધર્મના પવિત્ર ગ્રંથોમાં પણ પંકાયેલા છે અને તેને આધારે કેટ સ્મુર્થવાઈટે ‘શું વિશ્વાસ અને નારીવાદ સહઅસ્તિત્વ ધરાવે છે?’ના વિષય આધારિત કેટલાક મહત્ત્વના મુદ્દા લોકો સમક્ષ મૂક્યા હતા. તેની સામે રોઝ નામની મહિલા પાદરીએ પોતાના અનુભવોને આધારે જ કેટના ચર્ચાયેલા મુદ્દાઓનો જવાબ આપવા કહ્યું હતું કે, “આત્મવિશ્વાસ એ કોઈપણ સ્ત્રીને સ્વતંત્રતા અપાવે છે. અલબત્ત, તેના વિશ્વાસમાં ક્યારેક અન્ય સ્ત્રી પ્રત્યેની દ્વેષ ભાવના આડે આવી જતી હોય છે, પણ એ સમગ્ર રીતે સ્ત્રીને વ્યાખ્યાયિત કરતી નથી.” રોઝ ઈશ્વરમાં અપાર શ્રદ્ધા ધરાવે છે અને તેમના કહેવા પ્રમાણે તેમણે ઈશ્વરને અનુભવ્યા છે અને આજે તેમનું અસ્તિત્વને તેમને જ આભારી છે. આથી દુનિયામાં પુરુષોનું જેટલું મહત્ત્વ છે, એટલું જ મહત્ત્વ સ્ત્રીઓનું પણ છે અને તેથી જ આત્મવિશ્વાસ અને નારીવાદ સહઅસ્તિત્વ ધરાવે છે. રોઝના આ વિચારોને ત્યાં બેઠેલી મહિલાઓ પૈકી ૭૮ ટકા મહિલાઓએ સહકાર આપ્યો હતો. આ ઉપરાંત અન્ય એક મહિલા પાદરીએ ચર્ચમાં ચાલતી પેઢી દર પેઢીની શાસન વ્યવસ્થામાં પરિવર્તન લાવવા માટેના પોતાના પ્રયત્નો વિશે પણ લોકોને જણાવ્યું હતું. આ કોન્ફરન્સની ડિબેટનો ચોથો થીમ સ્ત્રીના માતૃત્વને આધારે રાખવામાં આવ્યો હતો. માતૃત્વ એ કોઈપણ સ્ત્રી માટે એક આશીર્વાદ સમાન બાબત છે, પણ શું એ જ આશીર્વાદ સ્ત્રીને પુરુષ સમોવડી થવામાં અવરોધરૂપ બને છે? આ વિષય આધારિત પણ એક ખાસ ડિબેટ યોજવામાં આવી હતી. આ સમગ્ર ડિબેટમાં કોલમ્બિયન રાજકરણી ઈન્ગ્રીડ બેટનકોર્ટે પોતાના અનુભવોને વાગોળીને ત્યાં ઉપસ્થિત સૌને લાગણીશીલ કરી મૂક્યા હતા. ઈન્ગ્રીડ તેના બાળકોના બાળપણના ઘણાં વર્ષો સુધી એમનાથી દૂર રહી હતી. જંગલમાં ગેરિલાઓ (નાનાં નાનાં અલગ અલગ જૂથોએ છૂપાઈને અનિયમિતપણે ચલાવેલા યુદ્ધનો સિપાઇઓ)એ તેમનું અપહરણ કરી વર્ષો સુધી પોતાના ઘર-પરિવારથી દૂર રાખ્યા હતા અને તેને કારણે જ ઈન્ગ્રીડ પોતાના બાળકોના મહત્ત્વના દિવસોમાં તેમની સાથે રહી શક્યા નહોતા. ઈન્ગ્રીડના મત પ્રમાણે માતૃત્વ એ દરેક સ્ત્રીના સર્વશ્રેષ્ઠ પાસાંઓને બહાર લાવે છે અને તેથી જ તેનું મહત્ત્વ ઘણું વધારે આંકવામાં આવે છે. વળી, બ્રિટનની પોલિટિકલ એક્ટિવિસ્ટે ડેબોરાહ હોપકિન્સે માતૃત્વની ડિબેટમાં સિંગલ પેરેન્ટના મુદ્દાને મહત્ત્વ આપ્યું હતું. 

આ ઉપરાંત, ‘યુરોપિયન બેન્ક ફોર રીકન્સ્ટ્રક્શન એન્ડ ડેવેલોપમેન્ટ’ના ચીફ કાઉન્સેલર મિશેલા બર્ગમેને આજની મહિલાઓને કાર્યક્ષેત્રમાં ઉપરી અધિકારીઓ દ્વારા થતી સમસ્યાઓને વર્ણવતાં કહ્યું હતું કે, “આજની મહિલાઓ માટે માત્ર ‘ગ્લાસ સિલિંગ’ જ નહીં, પણ આજુબાજુ ગ્લાસ વોલ પણ બની રહી છે.” વાસ્તવમાં ‘ગ્લાસ સિલિંગ’એ એક રાજકીય શબ્દ છે. સામાન્ય રીતે સ્ત્રીઓ અને અનેક અલ્પસંખ્યકો માટે કોર્પોરેટ વિશ્વમાં તેમના ભણતર અને અનુભવોની અવગણના કરીને આગળ પ્રગતિ સાધવા માટે કેટલાક અવરોધ ઊભા કરવામાં આવતા હોય છે, જેને ‘ગ્લાસ સિલિંગ’ તરીકે ઓળખાય છે, પરંતુ મિશેલા પ્રમાણે તો આ અવરોધકો હવે એટલા વધી ગયા છે કે તેઓ લગભગ બધી જ બાજુએથી ઘેરાઈ ચુક્યા છે. આથી સ્ત્રીઓ પોતાની કારકિર્દીમાં ઊંચાઈઓ સર કરી શકતી નથી.

આ આખી કોન્ફરન્સનો હેતુ વિશ્વભરની મહિલાઓને રોજીંદા જીવનમાં ભોગવવી પડતી યાતનાઓથી મુક્ત કરવા તથા કેટલાક વાસ્તવિક કિસ્સાઓના આધારે પોતાના જીવનની નવી શરૂઆત કરવા પ્રેરક બળ પૂરું પાડવાનો હતો અને તેથી જ બહુ જાણીતી અને ચર્ચિત મહિલાઓને આ કોન્ફરન્સમાં સ્થાન આપવાને બદલે સામાન્ય હોદ્દાઓ પર વર્ષોથી કામગીરી બજાવતી કે પછી જીવનના કપરા સમયમાં પોતાની મર્યાદા કરતાં વધુ સંયમ અને હિંમત દાખવનારી મહિલાઓની પસંદગી કરવામાં આવી હતી.

 બીબીસીની સિનિયર એડિટર રૂપા અને હોસ્ટ રૂપા ઝા

ભારતની મહિલાઓનો પણ સમાવેશ કરાયો

બીબીસીની આ ‘૧૦૦ વુમન સિઝન’ કોન્ફરન્સમાં ભારતની ત્રણ મહિલાઓને પણ સ્થાન આપવામાં આવ્યું હતું, જેમાં પ્રસિદ્ધ કોમેડિયન અદિતી મિત્તલ, ઈલેક્ટ્રોનિક્સ એન્ડ કમ્યુનિકેશન એન્જિનિયર દિવ્યા શર્મા તથા અન્ય એક એન્જિનિયર આઈરિના ચક્રબોર્તીનો પણ સમાવેશ કરવામાં આવ્યોહતો. આઈરિના ચક્રબોર્તીએ આ કોન્ફરન્સમાં મહિલાઓની સ્થિતિ વર્ણવતા કહ્યું હતું કે, “ભારતમાં યુવતીઓ માટે વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીના ક્ષેત્રમાં આગળ વધવું ઘણું મુશ્કેલ છે, કારણ કે તેમના જ્ઞાનને પ્રેક્ટિકલ ફિલ્ડમાં ઉપયોગમાં લેવાને બદલે બાળકોના હોમવર્કમાં ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.” સૌથી મહત્ત્વની વાત તો એ હતી કે આ આખા કાર્યક્રમનુંસંચાલન કરનાર બીબીસીની સિનિયર એડિટર રૂપા ઝા પણ એક ભારતીય મહિલા જ છે અને તેમણે કોન્ફરન્સમાં આવેલી મહિલાઓને સંબોધતા જણાવ્યું હતું કે “અમે દુનિયાની ખૂબ શક્તિશાળી ૧૦૦ મહિલાઓને ભેગી કરવા ઈચ્છતા નહોતા. અહીં ઉપસ્થિત મહિલાઓ એવી છે, જેમણે તેમની મર્યાદાની સીમાને વિસ્તારીને દુનિયાભરની મહિલાઓનું પ્રતિનિધિત્વ કર્યું છે.”

12 નવેમ્બર, ૨૦૧૩ના રોજ આ લેખ ગુજરાત ગાર્ડિયનની પૂર્તિ 'વુમન ગાર્ડિયન'માં પ્રસિદ્ધ થયો છે.

વિધવાઓને 'પૂજારણ' બનાવવાનું ક્રાંતિકારી પગલું

અઢારમી સદીમાં બંગાળમાં થઈ ગયેલા દૂરંદેશી તથા પ્રખર સમાજસુધારક રાજારામમોહન રાયથી ભાગ્યે જ કોઈ અજાણ હશે. રૂઢિચુસ્તતા અને ખોટી પરંપરાઓના આંખે પાટા બાંધીને જીવતા સમાજમાં તે સમયે ‘આધુનિકતા’નો દંડા વગાડનાર આ સમાજ સુધારકે જ્યારે સતીપ્રથા બંધ કરવા ઝુંબેશ ચલાવી અને તેમાં સફળતા મેળવી ત્યારે તેને સ્વપ્ને પણ ખ્યાલ ન હશે કે તેના આ પગલાંથી સતી થવાથી બચી ગયેલી ‘વિધવા’ કહેવાતી સ્ત્રીઓ પર અન્ય કયા પ્રકારના જુલમો ગુજારવામાં આવશે! સતીપ્રથા એ આપણા સમાજની એક ક્રૂર વાસ્તવિકતા હતી અને એમાંથી રાજા રામમોહન રાયે સ્ત્રીઓને બખૂબી ઉગારી લીધી હતી, પરંતુ ત્યારબાદ તેમના પર લાગતાં ‘વિધવા’ના લેબલે તેના જીવનમાં ફરી એકવાર સંઘર્ષો ઊભા કર્યા અને આજે પણ આપણા આ વિકસિત સમાજમાં એ સંઘર્ષો યથાવત છે. સ્વાસ્થ્ય લથડતાં કે એક્સિડન્ટમાં પતિ મૃત્યુ પામે કે પછી સંતાન પ્રાપ્તિ થઈ ન શકતી હોય તો એમાં સ્ત્રીનો શું ગુનો? આટલી સરળ વાત આજે પણ આપણા સમાજને હાંકનાર મુરબ્બીઓના ગળે ઉતરી શકતી નથી. આજે પણ લગ્ન પ્રસંગ હોય કે પછી અન્ય કોઈ તહેવારનો શુભ પ્રસંગ ‘વિધવા’ અને ‘વાંઝણી’ઓને દૂર રાખવામાં આવે છે. તો શું પુરુષનો જીવ કે સંતાનપ્રાપ્તિ જ સ્ત્રીના અસ્તિત્વનો માપદંડ છે?

ખેર, આજે ખુશીની વાત તો એ છે કે કેટલાક લોકો આ રૂઢિચુસ્તતાની દીવાલ તોડી સમાજની વ્યાખ્યા નવેસરથી પ્રસ્થાપિત કરવા હિમાયત કરી રહ્યા છે અને સ્ત્રીઓ પોતે પણ ‘અબળા’ કે પછી ‘બિચારી’ બનવાને બદલે પોતાના જીવનની એક નવી દિશા નક્કી કરી રહી છે, જેના ઉદાહરણ સ્વરૂપે હાલમાં જ એક ઘટના બની. ભારતના પવિત્ર ગણાતા એવા વૃંદાવન અને વારાણસીથી ૫૦ જેટલી વિધવાઓને કલકત્તામાં ધામધૂમથી ઊજવાતા દુર્ગાપૂજાના તહેવારમાં સામેલ કરવામાં આવી હતી. મોટા ભાગની વિધવાઓ પશ્ચિમ બંગાળની રહેવાસી હતી અને તેઓના પતિના મૃત્યુ બાદ તે સમાજની ક્રૂર પ્રથાનો ભોગ બની હતી. એક સ્ત્રી હંમેશાં એક પુરુષની હૂંફ અને સાથની ઝંખના કરતી હોય છે, પરંતુ તેનો અર્થ એ નથી કે તેને ‘ટેકન ફોર ગ્રાન્ટેડ’ગણી પુરુષ વિના ‘અબળાં’નું લેબલ લગાવવામાં આવે. આ વિધવાઓને પણ પોતાની ઓળખ અને પોતાની ઈચ્છાઓને ફરીથી નવજીવંત કરવા દુર્ગાપૂજામાં સામેલ કરવાનું કામ એક એનજીઓએ ઉપાડ્યું હતુ. સુલભ ઈન્ડિયા નામની સામાજિક સંસ્થા વૃંદાવન અને વારાણસીમાં લગભગ ૨૦૦૦ વિધવાઓને શરણ આપવાનું કાર્ય કરે છે અને તે પૈકી ૫૦ મહિલાઓ કે જે પોતાની પતિના મૃત્યુ બાદ કેટલાય વર્ષોથી પોતાના શહેર અને તેના તહેવારોથી વિખૂટી પડી ગયેલી એને ફરીથી એ તહેવારઊજવવા તક પૂરી પાડવામાં આવી હતી. કલકત્તામાં પ્રવેશતાં જ આ વિધવાઓનું પરંપરાગત ‘ધાક’(બંગાળી ઢોલ) અને ફૂલોથી સ્વાગત કરવામાં આવ્યું હતું. સમાજના સતત ધિક્કાર અને તિરસ્કૃત વર્તનને ભૂલી આ સ્ત્રીઓએ ફરી એકવાર દુર્ગાપૂજાના માધ્યમથી જીવનની નવી શરૂઆત કરી હતી. કેટલાક પંડાલોનું તો ઉદઘાટન જ આ વિધવાઓએ કર્યું હતું. જ્યાં આજે પણ વિધવાઓને અશુભ કે પછી અપવિત્ર ગણવામાં આવે છે, એવા સમાજને માટે આ ઘટના એક સૂચક ગણાવી શકાય.

આ જ પ્રમાણે કર્ણાટકના મેંગ્લોરમાં પણ એક અદભુત ઘટના બની. વર્ષ ૨૦૧૩ની શરૂઆતમાં મેંગ્લોરના પ્રસિદ્ધ મંદિર કુદ્રોલી ગોરખનાથેશ્વરની પહેલથી ભૂતપૂર્વ કેન્દ્રીય મંત્રી જનાર્ધન પૂજારીએ પછાત જાતિની વિધવા સ્ત્રીઓની ‘પદ પૂજા’ કરી હતી. વિધવા સ્ત્રીઓ પણ સમાજમાં પ્રતિષ્ઠાથી રહી શકે એ માટે વર્ષની શરૂઆતથી જ આ મંદિરના સંચાલકોએ જૂની પરંપરાઓને દૂર કરી સ્ત્રીઓ અને ખાસ કરીને સમાજના ‘બિચારી’ કે ‘અશુભ’ના લેબલ હેથળ દબાયેલી સ્ત્રીઓને નવી ઓળખ આપવાનું નક્કી કર્યું હતું અને તેના ભાગરૂપે ફરી સમાજની કુરીતિઓને પડકાર ફેંક્યો છે. જે વિધવાઓને મંદિરમાં પ્રવેશ પણ આપવામાં સમાજના મોભીઓ ખચકાતા હોય છે, તેમને આ મંદિરના પૂજારી બનાવવાનું નક્કી કરાયું હતું. આ માટે આ બે વિધવાઓ, લક્ષ્મી શાંતિ અને ઈન્દિરા શાંતિને ચાર મહિના સુધી ખાસ તાલીમ આપવામાં આવી હતી અને ત્યારબાદ ૬ ઓક્ટોબરે વિધિવત એમને મંદિરના પૂજારીની પદવી આપવામાં આવી હતી. આ માટે તેમણે પીપળાના વૃક્ષની નીચે ભગવાન દત્તાત્રેયની મૂર્તિ પ્રસ્થાપિત કરી હતી અને પરંપરાગત દીવા સળગાવીને તેમના આધ્યાત્મિક જીવનની શરૂઆત કરી હતી. વળી, તેમના જીવનનિર્વાહ માટે જરૂરી વેતન પણ આ વિધવાઓ મેળવી શકે એવી સુવિધા ઉપલબ્ધ કરવામાં આવી છે. મંદિરના સંચાલકોની આ પહેલ દરેક સ્ત્રીના મૂળભૂત હકોને છીનવી લેતા સમાજના કુરિવાજોને નાથવા તરફનું એક મજબૂત પગલું ગણાવી શકાય. વિધવાઓ પણ એક સામાન્ય માનવી જ છે એમ માનવાને બદલે સમાજ એને ક્રૂર અને અપમાનજનક નજરોથી જોતો આવ્યો છે અને સમાજનો આ જ દૃષ્ટિકોણ બદલવા માટે મેંગ્લોરમાં આ વિધવાઓને પૂજારીનું મહત્ત્વનું સ્થાન આપવામાં આવ્યું હતું.

આપણા દંભી સમાજનું સૌથી ઉત્તમ ઉદાહરણ તો પશ્ચિમ બંગાળમાં થતી દુર્ગાપૂજાનું છે. પશ્ચિમબંગાળના કોલકતામાં એશિયાનો સૌથી મોટો દેહવ્યાપાર માટેનો વિસ્તાર આવેલો છે, જે સોનાગાચી તરીકે ઓળખાય છે. આ વિસ્તારમાં લગભગ ૧૦,000 જેટલી સ્ત્રીઓ રહે છે અને અનેકોવાર કહેવાતા ‘સભ્ય’ સમાજના ધિક્કારનો ભોગ બનતી રહે છે. જે લોકો દેહવ્યાપાર સાથે સંકળાયેલા છે એને સમાજ ‘અપવિત્ર’ ગણી કલંક તરીકે બિરદાવે છે, ત્યારે એ જ સભ્ય સમાજની‘પવિત્ર’ ગણાતી પૂજામાં દુર્ગાની મૂર્તિ બનાવવા માટે દેહવ્યાપાર સાથે સંકળાયેલી મહિલાઓના ચોગાનમાંથી જ માટી લેવામાં આવે છે અને આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે આ જ મહિલાઓને દુર્ગાપૂજાના પંડાલમાં પ્રવેશ પણ આપવામાં નથી આવતો.

કોઈપણ સ્ત્રી દેહવ્યાપાર સાથે સંકળાય એ પાછળ કોઈ પીડાદાયક ઘટના સીધી કે આડકતરી રીતે જવાબદાર હોય છે. જીવનની જરૂરિયાતો અને ક્યારેક તો જીવન જીવવા માટે પણ સ્ત્રીઓ આ પ્રકારના વ્યવસાયમાં ધકેલાઈ જતી હોય છે. આવી પરિસ્થિતિમાં તેમને પણ એક સામાન્ય મનુષ્ય ગણવાને બદલે આપણે તેમને અપરાધીની દૃષ્ટિએ જોવામાં આવે છે. ઈશ્વરે બનાવેલી દુનિયામાં મનુષ્યે શા માટે નક્કી કરવું કે કોણ ઈશ્વરના મંદિરમાં પ્રવેશ મેળવી શકે અને કોણ નહીં? શું દેહવ્યાપાર સાથે સંકળાયેલી મહિલાઓને પોતાના ઈશ્વરને પૂજવાનો પણ હક નથી હોતો? આ જ પ્રકારના કેટલાક સવાલો જ્યારે કોલકતાના રેડલાઈટ એરિયા સોનાગાચીમાં રહેતી સ્ત્રીઓને ઉદભવ્યો ત્યારે તેમણે આ વર્ષે દુર્ગાપૂજામાં સહભાગી બનવાનું નક્કી કર્યું. આ માટેનો રસ્તો સરળ નહોતો પણ એમના ઈરાદા મજબૂત હતા.

દરબાર મહિલા સમન્વય સમિતિ (ડીએમએસએસ) એ આ આખી લડત માટે કાયદાકીય કાર્યવાહી કરી. તેમણે કોલકતાની હાઈકોર્ટમાં પોતાના આ વિસ્તારમાં પણ દુર્ગાપૂજાનો પંડાલ ઊભો કરવા માટેની અરજી કરી અને સરકારે પણ તેમની દલીલો અને ભાવનાઓને માન આપીને તેમની પ્રસ્તાવનાનો સ્વીકાર કર્યો હતો. આ વિશે જ્યારે દેહવ્યાપાર સાથે સંકળાયેલી એક સ્ત્રીને પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે તેની ખુશીનો પાર નહોતો. “આખરે અમે પણ હવે એક સામાન્ય સ્ત્રીની જેમ દુર્ગાપૂજાના તહેવારને માણી શકીશું અને અમારો પણ પંડાલ હશે, એ વાત જ અમને ખૂબ ખુશ કરી જાય છે. અમે લગભગ બે લાખ રૂપિયાનું બજેટ રાખ્યું છે.” પોતાની લાગણીઓને શબ્દોમાં ઝીલનાર આ સ્ત્રીએ કદાચ થોડા સમય માટે પણ પોતાની ઓળખથી ઉપર જઈ એક સામાન્ય જીવનનો અનુભવ કર્યો હશે. આ વિસ્તારમાં રહેતી લગભગ ૧૦,૦૦૦ જેટલી સ્ત્રીઓ પૈકી દરેક પાસે ૨૦ રૂપિયા લઈ આખા કાર્યક્રમનું સંચાલન કરવામાં આવ્યું હતું અને દુર્ગાપૂજાની પ્રથામાં એક નવો ચીલો ચીતરવામાં આવ્યો હતો.

જો કે હજીય સમાજમાં રહેલા કેટલાક રૂઢિવાદીઓ એ જ પુરાણી માનસિકતાના અંધારિયા ઓરડામાં પોતાને બંધ કરીને બેઠાં છે અને સાથે સમાજને પણ બંધિયાર બનાવી રહ્યા છે.સ્ત્રીના વિકાસના વિરોધીઓ હજી પણ પવિત્રતા અને શુભ-અશુભની મિથ્યા માન્યતાઓમાં વારંવાર સ્ત્રીના સ્વમાન પર ઘા ઝીંકતા રહે છે. એક ‘સાધુ’ની વિકૃત માનસિકતા ઊઘડે છે ત્યારે એના બચાવ માટે જે તે મહિલાના ચારિત્ર્ય પર સવાલો ઊઠે છે. હજી પણ કેટલાય એવા સમાજો છે જ્યાં દીકરીઓના ભવિષ્યને માત્ર લગ્ન સુધી જ આંકવામાં આવે છે અને જ્યારે એ જ લગ્ન નિષ્ફળ જાય કે પછી અકાળે પતિનું અવસાન થાય તો સ્ત્રી પર જ હજારો અંકુશો લાદવામાં આવે છે. એકબાજુ સ્ત્રીઓને દેવી ગણી દિવસો સુધી તહેવારોની ઉજવણી કરવામાં આવે છે તો બીજી બાજુ એ જ સ્ત્રીઓને બાકીના દિવસો દરમિયાન અપમાન અને પુરુષોની હીન માનસિકતાનો સામનો કરવો પડતો હોય છે. સમાજની વિકસતી બાજુ જોઈને એક આનંદની લાગણી થાય, પરંતુ એ સાથે જ રૂઢિવાદીઓની વધતી જતી અસહિષ્ણુતા અને જડતાચિંતાનો પણ એક વિષય ગણાવી શકાય. તો કઈ રીતે આ આખી સમસ્યાને નિવારી શકાય? કઈ રીતે સ્ત્રીઓ પોતાના પર મૂકાતા અવ્યાજબી અંકુશોની સામે લડત આપી શકે? આનો એકમાત્ર ઉકેલ છે કે સ્ત્રીઓ જાતે જ મજબૂત બની સમાજની બદીઓ સામે એવાજ ઉઠાવતી થાય. એક સ્ત્રી પણ જો હિંમત કરી સમાજની કુરીતિઓને નકારશે તો બીજી હજાર સ્ત્રીઓ તેમને જોડાવા તત્પર હોય છે એમાં કોઈ બેમત નથી. આથી પોતાનું રક્ષણ કરવા હવે સ્ત્રીઓએ સ્વયંરક્ષક બનવું અનિવાર્ય થઈ ગયું છે. 

22 ઓક્ટોબર, ૨૦૧૩ના રોજ આ લેખ ગુજરાત ગાર્ડિયનની પૂર્તિ 'વુમન ગાર્ડિયન'માં પ્રસિદ્ધ થયો છે.